Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru
Yüklə 120 Kb. Pdf görüntüsü
|
Basmıl yağıdıp ebimrü bardı (MÇ 28) «Basmıllar yağı olub evimə doğru getdi». 4. -ra, -ra şəkilçisi ilə: içrə ben bulğayın, - timis (MÇ 28) «Daxildə mən iğtişaş salım, - demiş». Üzə kök teljri, asra yağa yir kılıntukda ekin ara kisi oğlı kilinmiş (KT ş 1) «Üstdə mavi göylər, altda qonur yer yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmış». Tarduş şad ara badı (T 41) «Tarduş şadı aranı bağladı». III. istiqamət halında işlənən zaman zərfliyinin fellə . idarəsi. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində istiqamət halında duran zaman zərfliyi həmin halda duran yer zərfi iyinə nisbətən xeyli az işlənir. Zaman anlayışı bildirən söz istiqamət halı şəkilçisi qəbul edir, təsirsiz fellərlə idarə edilir və cümlənin zaman zərfliyi vəzifəsini icra edir. Qeyd etmək lazımdır ki, istiqamət halında olan zaman zərflyini əmələ, gətirən morfoloji vasitələr (şəkilçilər) də yer zərfi iy indəkinə nisbətən məhduddur; zaman zərfliyini əmələ gətirmək üçün təkcə -ğaru, -gərü şəkilçisinin variantı olan -/Jam, -ijərü şəkilçisindən istifadə edilir; məsələn: tlgərü kün toğsıka, birigərü Min ortusıljaru, kurığaru kün batsıkıija, yırığaru tün ortusı rjaru - anta içrəki bodun kop m alp körür (КТ c 2) «İrəli - gündoğana, cənuba - günortaya, qərbə - günbatana, şimala - gecəyarıya - bu qədər yerin içindəki xalqlar bütünlüklə mənə tabedir». Yerlik-çıxış tıq halın idarəsi. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -da/-ta, -də/-to şəkilçisi ilə formalaşan hal müasir türk dillərindəki yerlik və çıxışlıq halların mənasını ifadə edir. Bundan başqa, qədim türk yazısı abidələrinin dilində -dan/- tan, -dənAtən (qapalı saitlərlə işlənən variantı da mövcuddur -- qədim uyğur yazısı abidələrinin dilində işlənir) şəkilçisi ilə formalaşan çıxışlıq halm da işlənməsinə rast gəlmək olur. Görünür, qədim türk yazısı abidələrinin qələmə alındığı dövrdə çıxışlıq halın öz məxsusi şəkilçisi ilə formalaşması prosesi gedirmiş. Yerlik-çıxışlıq hal yerlik hal şəkilçisi ilə formalaşsa da, həm yerlik, həm de çıxışlıq halm mənası ifadə etdiyi üçün türkoloji ədəbiyyatda çox vaxt yerlik-çıxışlıq hal adlandırılır. 26 Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz cümlədə iki vəzifə yerinə yetirir: obyekt bildirdikdə cümlənin vasitəli tamamlığı, zaman, məkan və s. bildirdikdə isə cümlənin zaman, yer və s. uyğun zərfliyi olur və hər iki halda fellə idarə edilir. I.Yerlik-çıxışlıq halda işlənən vasitəli tamamlığm fellə idarəsi. Yerlik-çıxışlıq halda duran söz qədim türk yazısı abidələrinin dilində vasitəsiz tamamlıq işlənməyən cümlələrdə təsirsiz, fasitəsiz tamamlıq işlənən cümlələrdə təsirli fellərlə idarə edilir. Bu hal müasir türk dillərindəki iki halm vəzifəsini yerinə yetirdiyi üçün qədim türk yazısı abidələrinin dilində onun məna çalarları da genişdir. 1. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz müasir türk dillərindəki yerlik halm vəzifəsini yerinə yetirir. Bu zaman həmin söz obyekt - cümlənin üzərində iş görülən vasitəli tamamlığı olur; məsələn: Yarakınta, yalmasınta yüz artuk okun urtı (KT ş 33) «Yarağına, zirehin» yüzdən artıq ox dəymişdi». ... katjım İltəris kağanığ, ögim İlbilgə xatunığ teljri töpəsintə tulip yögərü kötürmiş erinç (KT ş 11) «... atam İltəris xaqanı, anam İlbilgə xatunu tanrı təpəsində tutub yuxarı götürmüş». 2. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz müasir türk dillərindəki çıxışlıq halm vəzifəsini yerinə yetirir və iş, hərəkətin uzaqlaşdığı obyekt - vasitəli tamamlıq funksiyasında çıxış edir. Qədim türk qəbilələrinin dilində yerlik-çıxışlıq hal bu vəzifədə daha çox işlənir; məsələn: ...lüi yılka yitinç ay küçlig alp kağanımda adıralu bardıtjız (O 12) «... əjdaha ili yeddinci ay güclü alp xaqanımdan ayrılaraq getdiniz». Bu Tabğaçda yıraya bəg oğuz ara yeli ərən yağı bolmıs (O 5) «Bu Tabğaçdan şimala bəy oğuzlar arasında yeddi ərən yağı olmuş». Mən ... Tabğaç kağanta bədizçi kəlürtim (KT c 11) «Mən ... Tabğaç xaqanından naxışçı gətirdim». Közdə yaş kəlsər, eti də kötjültə sığıt kəlsər, yanturu sakıktım, katığdı sakıntım (KT şm 11) «Gözdən yaş gəlsə, könüldən güclü fəryad gəlsə, yanaraq düşündüm, möhkəmcə düşündüm». Türk bodun 27 kanın bolmayın Tabğaçda adırıltı (T 2) «Xanı olmayan türk xalqı Tabğaçdan. ayrıldı» və s. 3. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində obyekt bildirib yerlik-çıxışlıq halda duran söz müqayisə edilən, qarşılaşdınlan predmet mənası ifadə edir və cümlənin vasitəli tamamhğı vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Bizinlə eh' uçı sı parça artuk erti (T 40) «İki qanadı bizdən yarıbayarı artıq idi». II. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq hal şəkilçisi yer və zaman məfhumu ifadə edən sözlərə artırıldıqda obyekt-vasitəli tamamlıq anlayışı deyil, zaman, məkan, səbəb, vasitə, tərz və s. mənalar ifadə edən zərf əmələ gətirir. Cümlədə zərflik vəzifəsini yerinə yetirən bu sözlər təsirsiz fellərlə idarə edilir. 1. Yerlik-çıxışlıq hal hərəkətin baş verdiyi yeri bildirən məfhum əmələ gətirir. Belə sözlər cümlədə yer zərfliyi olur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz cümlədə ən çox bu vəzifədə işlənir; məsələn: Türgis kağan süsi Bolçuda otça, borça kəlti (KT ş 37) «Türgiş xaqanının qoşunu Bolçuda od kimi, şərab kimi gəldi». Kara költə süljüşdimiz (KT şm 2) «Qara göldə döyüşdük». Sü təgisintə yelinç ərig kıhçladı (KT şm 5) «Qoşun toqquşmasında yeddinci döyüşçünü qılıncladı». Ida, taşda kalmışı kobramp yeti yüz ər boltı (T 4) «Kolda, daşda qalmışı toplanıb yeddi yüz döyüşçü oldu», Altun yışda olurtımız (T 32) «Altun meşəli dağlarında oturduq» və s. 2. Yerlik-çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş söz cümlənin yer zərvliyi vəzifəsini yerinə yetirir və işin, hərəkətin başlanğıc nöqtəsini, çıxış nöqtəsini, yerini bildirir. Bu zaman yerlik- çıxışlıq hal müasir türk dillərindəki çıxışlıq hal mövqeyində çıxış edir; məsələn: Uyğur yirintə Yağlakar kan ata kə itim (Süci) «Uyğur yerindən (mən) Yağlakar xan ata gəldim». Tabğaç kağanta tsyi Likən kəlti (KT şm 12) «Tabğaç . xaqanından tsyi Likən gəldi». Tüpüt kağanta Bölön kəlti (KT şm 12) «Tibet xaqanından Bölön gəldi». Kırkızda yantımız (T 29) «Qırğızdan qayıtdıq». Türkis kağanta körüg kəlti (T 29) «Türgiş xaqanından casus gəldi». 28 3. Yerlik-çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş söz cümlənin zaman zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Süfjüg batımı karığ sökipən Kögmən yışığ toğa yorıp kırkız bodunığ uda basdımvz (KT ş 35) «Süngü batımı (qədər) qan dağıdıb Kögmən meşəli dağlarını üzüyuxarı yürüyüb qırğız xalqını yuxuda basdıq». Карт kağan uçdukda inim Kül tigin yiti yaşda kaldı (KT ş 30) «Atam xaqan vəfat etdikdə kiçik qardaşım Kül tigin yeddi yaşda qaldı». Ol at anta tüsti (KT şm 4) «O at o vaxt öldü». Ol küntə təgdi türk bodun Təmir kapığka (T 46) «Həmin gün türk xalqı çatdı Dəmir qapıya». Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz kisrə «sonra» qoşması qəbul edib zaman zərfliyi vəzifəsində çıxış edir; bu vaxt yerlik-çıxışlıq hal müasir türk dillərindəki çıxışlıq hal məqamında işlənir; məsələn: Anta kisrə inisi eçisin tək kalınmaduk erinç... yablak kağan olurmıs erinç (KT ş 5) «Ondan sonra kiçik qardaşı böyük qardaşı kimi olmadığından ... pis xaqan (taxta) oturmuş». Yağpu kontukda kisrə ayığ bilig anta öyür ermis (KT c 5) «Yaxın yerləşdikdən sonra pis əməlləri orada öyrədirmiş». Ol kanyok boltukda kisrə el yetmiş, ıçğınmıs, keçışmıs (O l) «O xan yox olduqdan sonra cl sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış» və s. 4. Yerlik-çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş söz cümlənin səbəb zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Yana tetjri kutıtp üçinç yılta кор əsən tügəl körüşmüş (IB 21-22) «Yenə tanrı nəzərində üçüncü ildə hər şey salamat bütöv görüşmüş». Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda duran söz ötrü «ötrü» qoşması ilə işləndikdə cümlənin səbəb zərfliyi olur; məsələn: Anta ötrü kağanıma otüntüm (T 12) «Ondan ötrü xaqanıma müraciət etdim». Anta ötrü oğuz kopın kəlti (T 16) «Ona görə oğuzlar hamılıqla gəldi». Anta ötrü türgis, karlukığ tabarın alıp, ebin yolıp barmıs, ebimə tüsmis (MÇ 29) «Ondan Ötrü türgişin, karlukun malım alıb, evini dağıdıb getmiş, evimə qayıtmış». 5. Yerlik-çıxışlıq halda olan söz hərəkətin tərzini, alətini bildirir; məsələn: İngəkkölikin Toğlada oğuz kəlti (T 15) «inək və yük heyvanları ilə Toğla çayı vasitəsilə oğuzlar kəldi». 29 Yüklə 120 Kb. Dostları ilə paylaş:
|