Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

əmələ  gətirir.  Bu  feli  sifətlər  həm  müstəqil  şəkildə,  təklikdə 
işlənərək  atributiv  funksiyada  cümlədə  təyin  vəzifəsini  yerinə 
yetirir,  həm  və  substantivləşərək  cümlənin  mübtədası, 
tamamlığı,  hətta  ir/er  naqis  feli  ilə  birlikdə  cümlənin  xəbəri 
vəzifəsində  də  çıxış  edir,  -ğma,  -gmə  şəkilçili  feli  sifətlər 
onlardan  əvvəl  gələn  sözləri  də  idarə  edib  feli  sifət  tərkibləri 
əmələ  gətirir  və  əsasən,  özündən  sonra  gələn  sözün  təyini 
funksiyasını  yerinə  yetirir;  məsələn:  Oza,  yaya  kəligmə  süsirt 
ağıtım  (BK  ş  31)  «(Bizi)  mühasirə  etməyə,  dağıtmağa  gələn 
qoşununu  qovdum».  Türk  amtı  bodun,  bəglər,  bödkə  körigmə 
bəglər,  gü yatjdtaçı siz (КТ с  11) «Türkün  indiki xalqı, bəyləri, 
taxta baxan bəylər, axı yanılasısınız».  Tinəsi oğlı yatığma tağka 
təgmis (T 47) «Tinəsi oğlu yatan dağa çatmış». Bu bitig bitigmə 
aüsı Yolığ tigin (КТ c 13) «Bu yazını yazan kiçik qohumu Yolığ 
tigin» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  cümlədə  təyin 
vəzifəsini yerinə yetirən -ğma,  -gmə şəkilçili  feli sifət tərkibləri
bu mənaları bildirir:
1.  Təyin  etdiyi  əşyaya  məxsus  daimi  əlaməti  bildirir;
məsələn:  Türk  bodun  atı,  küsi  yok  bolmazun  tiyin  kanım 
kağamğ,  ögim  katunığ  kötürmüş  tetjri,  il  bir i gmə  teljri,  türk 
bodun atı,  küsi yok bolmazun  tiyin  özümin  ol tetjri kağan  olurtdı 
erinç  (KT  ş  25-26)  «Türk  xalqının  adı,  şöhrəti  yox  olmasın 
deyə,  atam xaqanı,  anam  xatunu  yüksəltmiş  tanrı,  el  verən  tanrı 
türk xalqının  adı,  şöhrəti  yox olmasın deyə özümü o tanrı  xaqan 
oturtdu».
2.  Proses bildirir;  məsələn:  Oza, yaya kəligmə silsin ağıtım 
(BK  ş  31)  «(Bizi)  mühasirə  etməyə,  dağıtmağa  gələn  qoşununu 
qovdum».  Türk amtı  bodun,  bəglər,  bödkə  körigmə  bəglər,  gü 
yatjıltaçı siz (КТ с  11) «Türkün indiki xalqı, bəyləri, taxta baxan 
bəylər,  axı yanılasısınız». Bark itgüçi,  bədiz yaratığma,  bitig tuş 
itgüçi  Tabğaç  kağan  çikanı  ÇatJ  sotjün  kəlti  (KT  şm  13) 
«Sərdabə  tikən,  naxış  yaradan,  yazılı  daş  düzəldən  Tabğaç 
xaqanının qaynı  Çan sənün gəldi».  Yetiyüz kisig uduzığma uluğu 
şad erti  (T 4-5)  «Yeddi  yüz adamı  ardınca aparan ulu adam  şad 
idi».  Bu  bitig  bitigmə  atısı  Yolığ  tigin  (KT  c  13)  «Bu  yazmı
102
yazan  kiçik qohumu Yolığ tigin». Bunca bitig bitigmə Kül tigin 
atısı  Yolığ tigin bitidim (KT c ş)  «Bunça yazı yazan Kül tiginin 
kiçik  qohumu  Yolığ  tigin  yazdım».  Olurtuhmaöltəçiçə 
sakımğma  türk  bəglər,  bodun  ögürip,  sebinip  toktamış  közü 
yögərü körti (BK ş  2) «Mən (taxta) oturanda öləcəyini düşünən 
türk  bəyləri,  xalqı  öyünüb,  sevinib  toxtamış  gözü  ilə  yuxarı 
(taxta) baxdı».
3.  Məkan  mənası  bildirir:  Yinçü  ügüzig  keçə  Tinəsi  oğlı 
yatığma  Betfügək tağı  ertü  (T  44)  «İnci  çayını  keçərək Tinəsi 
oğlu  yatan  Benlügək  dağını  ...».  Tinəsi  oğlı  yatığma  tağka 
təgmis (T 47) «Tinəsi oğlu yatan dağa çatmış».
IV . 
-r,  -ır, 
- ir ,  -u r ,  -ü r , 
-ar,  -ər 
şə k ilç ili  fe li  sifə tlə rin  
ə m ə lə   g ə tir d iy i  tə r k ib lə r . 
Türk  dillərində,  o cümlədən  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçilər  felin  zamanlarını 
əmələ  gətirməklə  yanaşı  indiki  zaman  (-ır,  -ir)  və  gələcək 
zaman (-ar, -ər) çalarlı feli sifətlər də əmələ gətirir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  feli  sifət 
düzəldən  şəkilçinin  qapalı  saitli  (-ır)  variantı  açıq  saitli  (-ar) 
variantına  nisbətən  daha  çox  işlənir.  Burada  bu  şəkilçilərin 
işlənməsinin  bir  xüsusiyyətini  izah  etmək  lazımdır:  hər  iki 
şəkilçinin  samitlə  bitən  fellərə  artırılması  eynidir  -   şəkilçi 
bilavasitə fel kökünə bitişdirilir; bu şəkilçinin saitlə bitən fellərə 
artırılmasında  isə  fərq  mövcuddur:  a)  qapalı  saitli  (-ır)  variant 
saitlə bitən fellərə artırıldıqda iki sait arasına у samiti artırılır; b) 
açıq  saitli  (-ar)  variant  saitlə  bitən  fellərə  atrıldıqda  saitlərdən 
biri  düşür;  müqayisə  ct: yaşayur (KT  şm  2)  «yaşayır»  və atjlar 
(T 34) «anlayar».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  feli  sifət 
düzəldən  şəkilçinin  qapalı  saitli  (-ır)  variantının  felin  inkar 
aspektində  işləndiyinə  təsadüf  edilməmişdir,  açıq  saitli  (-ar) 
variantı  isə  inkar  aspektində  (-maz,  -məz  tərkibində)  işlənir: 
bilməz (KT şm  10) «bilməz», körməz (KT şm  10) «görməz».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ır  və  -ar  şəkil­
çilərinin yaratdıqları sözlər üç vəzifədə -  atributiv, predikativ və 
substantiv funksiyalarda çıxış edir.  Bunlardan yalnız birincisində 
əmələ  gələn  sözlər  feli  sifətlərdir.  Qədim  türk  yazısı  abidələ­
103

---

rinin  dilində  -ır və  -ar şəkilçiləri  ilə  düzələn  feli  sifətlər  Özlə­
rindən  əvvəl  gələn  sözləri  idarə  edərək  feli  sifət  tərkibləri 
yaradır  və  cümlədə  müxtəlif  vəzifələri  yerinə  yetirir.  Bu 
tərkiblərin  əsas  vəzifəsi  cümlədə  təyin  rolunu  yerinə  yetir­
məkdir.  Tərkibin  aparıcı  üzvü  -   feli  sifət  şəxs  şəkilçisi  qəbul 
etdikdə tərkib dağılır, feli sifət təsriflənən fel cərgəsinə keçir və 
cümlənin  xəbəri  olur.  Feli  sifət  substantivləşəndə  feli  sifət 
tərkibləri  adlıq  halda  cümlənin  mübtədası,  digər  hallarda  isə 
tamamlığı  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Feli  sifət  tərkibi  cümlədə 
zərflik vəzifəsində də işlənir.
1.  -ır və -ar şəkilçili  feli sifət tərkibləri  təyin vəzifəsində. 
Bu vaxt feli  sifət forma şəkilçisindən başqa heç bir şəkilçi qəbul 
etmir; məsələn: Bilig bilməz kisi ol sabığ alıp, yağru barıp,  üküs 
kisi  öltig  (КТ  c  7)  «Sadəlövh  (bilik  bilməz)  adam  o  sözə  al­
danıb, yaxm gedib, çoxlu adam öldün».
2.  -ır və  -ar  şəkilçili  feli  sifət  tərkibləri  mübtəda  vəzifə- 
sisndə.  Tərkibin  aparıcı  sözü  olan  feli  sifət  subslantivləşərək 
idarə etdiyi sözlərlə birlikdə cümlənin mübtədası olur; məsələn: 
Tört  buluQdakı  edgüsi,  uyan  tirilipən  mətjiləyir,  bodizləyir  (IB 
42)  «Dörd  tərəfdəki  yaxşılan,  ağıllıları  toplaşıb  zövq  alır, 
süsləyir».
3.  -ır,  -ar şəkilçili  feli  sifət tərkibləri  səbəb-məqsəd  zərf- 
liyi  vəzifəsində.  Bu  feli  tərkiblər  üçün  qoşması  ilə  işlənərək 
cümlənin  səbəb-məqsəd  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə  yetirir;  mə­
sələn:  Yüz ər kadaşım uyarım  üçün, yüz ərən əlig öküzün təgdük 
üçün adırıltım  (Y  10) «Yüz igid dostum güclü olduğu  üçün,  yüz 
ərən əlli öküzə hücum etdiyi üçün ayrıldım».
Qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində  bu  feli sifət  tərkibi 
qoşma  qəbul  etmədən  də  cümlənin  səbəb-məqsəd  zərfliyi  ola 
bilir; məsələn: В il gə  Taçam yoğın alur ağırjın qazğantım  (O  12) 
«Bilgə Taçamı dəfh etdiyim üçün sərvətimi qazandım».
4.  -ır  və  -ar  şəkilçili  feli  sifət  tərkibləri  tərzi-hərəkət 
zərfliyi  vəzifəsində.  Bu  feli  tərkiblər  təg  «kimi»  qoşması  ilə 
işləndikdə cümlənin tərzi-hərəkət zərfliyi  olur;  məsələn:  Körür 
közim  hörməz  təg,  bilir  biligim  bilməz  təg  boltı  (KT  şm  10) 
«Görən gözüm görməz kimi, bilən biliyim bilməz kimi oldu».
104
5. 
-ır  və  -ar  şəkilçili  feli  sifət  tərkibləri  nəticə  zərfliyi 
vəzifəsində.  Qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində  bu feli  sifət 
tərkibləri  nəticə  zərfliyi  vəzifəsini  də  yerinə  yetirir;  məsələn: 
Katunı  ağırarınta  tulı  kalmış  (Tl.  1)  «Xatunu  (onun) 
xəstələnməsindən dul qalmış».
FELİ  BAĞLAMA TƏRKİBLƏRİ
Feli  bağlama tərkibi  feli  bağlamaların  onlardan  asılı  olan, 
onların  ifadə etdiyi sözlərlə əmələ gətirdiyi  feli söz birləşmələ­
rinə  deyilir.  Feli bağlama ondan əvvəl  işlənən  sözləri  öz ətRa- 
fında  toplayır,  özünə  tabe  edir,  onları  idarə  edir  və  feli  bir­
ləşmələrin əsas, aparıcı sözü olur. Təsriflənməkdən başqa bütün 
fellik  xüsusiyyətləri  feli  bağlamada  vardır:  feli  bağlama  təsdiq 
və inkarda, təsirli və təsirsiz olur, məna növlərinə malikdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli  bağlama 
tərkibləri  inkişaf etmiş  sistemə  malikdir.  Müasir türk dillərində 
işlənən  feli  bağlamaların,  demək  olar  ki,  hamısı  qədim  türk 
yazısı abidələrinin  dilində mövcud olmuşdur və onların, demək 
olar  ki,hamısı  feli  bağlama  tərkibi  düzəldir.  Y.M.Seyidov  feli 
bağlama  tərkiblərini  belə  səciyyələndirir:  «Söz  birləşmələrinin 
bir  növü  olaraq  feli  bağlama  tərkiblərinin  aşağıdakı  spesifik 
xüsusiyyətləri vardır.
A. Feli bağlama tərkiblərinin formal xüsusiyyətləri:
1)  feli  bağlama  tərkibi  feli  bağlama  ilə  başqa  sözlərin 
birləşməsindən əmələ gəlir;
2) feli bağlama tərkibi iki və ikidən artıq (üç, dörd, b eş...) 
sözdən ibarət ola bilər;
3)  feli  bağlama  tərkibinin  daxilində  bir  neçə  başqa  söz 
birləşmələri ola bilər;
4)  feli  bağlama  özü  tərkibin  axırında,  feli  bağlama 
tərkibindəki başqa sözlər feli bağlamadan əvvəl gəlir;
5)  feli bağlama tərkibindəki sözlər cümlə üzvlərinə uyğun 
olaraq sıralanır.
B.  Feli bağlama tərkiblərinin məna xüsusiyyətləri:
105

---