Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
ki səviyyəyə çatdınlacağmı və onlan arxada qoyacağını, Sov.İKP XXII qurultayı (1961-ci il) sovet adamlannın indiki nəslinin kommu- nizmdə yaşayacağını elan etmişdi. 60-cı illərdə «geniş kommunizm qu- ruculuğu», 70-ci illərdə «inkişaf etmiş sosializm cəmiyyəti» haqqında uydurmalar da ideoloji təzyiqin əsas ehkamları idi. İrəliləmələr, nailiyyətlər geniş təbliğ olunur və qeyd edilirdi. Azər- baycan SSR 1964 və 1980-ci illərdə «Lenin», 1970-ci ildə «Oktyabr inqilabı», 1972-ci ildə <(Xalqlar Dostluğu» ordenləri ilə təltif edilmiş, 1970-1982-ci illərdə 12 dəfə müxtəlif Ümumittifaq yanşlarmın keçici Qırmızı Bayrağına layiq görülmüşdü. Şəhər və kəndlərə, küçə və meydanlara, müəssisələrə rəhbərlərin, inqilabçı bolşeviklərin adlannın verilməsi də mühüm ideoloji məqsəd daşıyırdı. Yaşayış məntəqələrinin ən görkəmli yerlərində Leninə, Sta- linə (50-ci illərin ortalarına qədər), başqa inqilabçılara onlarla abidələr qo3nılmuşdu. Bakıda (1955-ci il, C.Qaryağdı) və Sumqayıtda (1957-ci il, Ö.Eldarov və T.Məmmədov) Leninə, M.Əzizbəyova (1977-ci il, T.Məmmədov), XI orduya (1980-ci il, T.Məmmədov), habelə Şaumya- na, Dzerjinskiyə, Çaparidzeyə, Fioletova əzəmətli heykəllər, 26 Bakı komissarlarına (1958-ci ildə qorelyef və 1968-ci ildə xatirə ansamblı) abidələr ucaldılmışdı. Elmin köməyi ilə iqtisadi imkanlannı, hərbi gü- cünü, beynəbcalq nüfuzunu artırmaq üçün sovet dövləti milli respublikalarda intellektual potensialdan daha səmərəli istifadə etməyə çalışırdı. Müharibədən sonra Azərbaycan SSR-də 6 el- mi müəssisə, 1200 elmi işçi, 150 elmlər doktoru, professor, 380 elmlər namizədi, dosent vardı. Elmi potensialı səfərbər etmək üçün SSRİ XKS-nin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademi- yasının Azərbaycan filialı əsasında Azərbaycan SSR-də Elmlər Akade- miyası təşkil olundu. Buraya respublikanın görkəmli elm xadimləri, zi- yalılar (Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirəsədulla Mirqasımov, Mustafa Topçubaşov, Heydər Hüseynov, Mirəli Qaşqay, Mirzə İbrahi- mov, Yusif Məmmədəliyev və başqalan) akademik (cəmi 16 nəfər hə- qiqi üzv) seçildilər. Respublika akademiyasının ilk prezidenti akademik Mirəsədulla Mirqasımov oldu. Sonralar bu elm ocağına görkəmli alim- lər Yusif Məmmədəliyev (1947-1950 və 1958-1961-ci illərdə). Musa Əliyev (1950-1958-ci illərdə), Zahid Xəlilov (1962-1967-ci illərdə). Rüstəm İsmayılov (1967-1970-ci illərdə), Həsən Abdullayev (1970- 1983-cü illər), Eldar Salayev (1983-1997-ci illərdə) rəhbərlik etdilər. Elm
1990-ci ildə respublikada artıq 125 elmi idarə, 34 mm nəfərdən çox elmi işçi, o cümlədən 10 mindən çox elmlər doktoru, elmlər namizədi, professor, dosent vardı. Onlar respublikada yüksək ixtisaslı elmi kadrlar yetişdirilməsində mühüm rol oynadılar. SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının Azərbaycanın elmi idarələrində və ali məktəblərində namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsini təşkil etmək üçün onlarla ixtisaslaşdırılmış elmi şuralar fəaliyyət göstərirdi. Respublikanın təbii sərvətlərinin, xalqın mənəvi qüvvələrinin səfərbər edilməsində vacib olan fundamental və tətbiqi elm sahələrinin inkişafına imkanlar yaradılırdı. Elm, mərkəzi maraqlandıran sahələr üzrə inkişaf edirdi. 70-ci illərin ortalanndan doktorluq və namizədlik dissertasiyalarının rus dilində yazılması tələb olundu və bu, Azərbaycan elmi dilinin inkişafını xeyli ləngitdi. Müharibədən sonrakı illərdə respublikada elmi-tədqiqat müəssisələri şəbəkəsi daha da genişləndi. 1946-cı ildə təkcə akademiyada 16, 1990-cı ildə isə 20 elmi-tədqiqat institutu, onlarla elmi idarə və mərkəz fəaliyyət göstərirdi. Konstruktor təcrübə-istehsal təsərrüfatlan olan 6 elm-istehsalat kompleksi formalaşmışdı. Neft sənayesi, kənd təsərrüfatı, tikinti, səhiyyə və başqa sahələr üzrə nazirlik və baş idarələrin iri elmi-tədqiqat müəssisələri vardı. 1946-cı ildə təşkil olunmuş Elmi- Tədqiqat Oftolmologiya İnstitutu ölkədə sanballı elm ocaqlarından biri kimi tanınmışdı. Akademiyanın Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası (1960-cı ildə yaradılıb) SSRİ-nin ən böyük astronomik mərkəzlərindən biri idi. 1975-ci ildən «Xəzər» Elm Mərkəzində respublikanın təbii ehtiyatlannın kosmik tədqiqi apanlırdı. 1978-ci ildə Bakıda Kosmik Tədqiqatlar Elm-İstehsalat Birliyi fəaliyyətə başladı. Neft geologiyasının əsası Azərbaycanda qoyulmuşdu. Faydalı yataqların aşkar edilməsi və istismar olunmasının mühüm elmi-texniki problemləri öyrənilmişdi. Azərbaycanda 300-dən çox neft, qaz, faydalı qazıntı, tikinti materiallan yataqlan, çoxlu mineral su mənbələri aşkar edilmişdi. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda 120-dək perspektivli neft və qaz yataqları tapılmışdı. Bu sahədə görkəmli alimlər Mirəli Qaşqay, Şəfaət Mehdiyev və başqalan mühüm rol oynamışdılar. Respublikanın bütün ərazisinin geoloji şəkli çıxarılmış, 7 cildlik «Azərbaycan SSR-in geologiyası» adlı fundamental əsər yaradılmışdı. Geoloji, geotektonik dərinlik yataqlan, coğrafi və başqa xəritələr, atlaslar, o cümlədən «Azərbaycan SSR atlası» tərtib edilmişdi.
Bakı «neft akademiyası» adlanırdı. Azərbaycanın neft kimyaçıları ölkədə ilk dəfə olaraq «qaynaq layda» baş verən prosesləri öyrənmiş, onlara əsaslanan texnologiyalar üzrə işləyən qurğular hazırlamışdılar. Neftçıxarma texnologiyası, yeraltı hidrodinamika sahəsində görkəmli alim, akademik Azad Mirzəcanzadənin və onun yaratdığı elmi məktəbin nailiyyətləri böyük idi. Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru Fərman Salmanovun rəhbərliyi altında Qərbi Sibirin neft və qaz yataqları kəşf olunmuşdu. Akademik Yusif Məmmədəliyev və onun yaratdığı elmi məktəbin nümayəndələri aviasiya benzini komponentlərinin hazırlanması və yüksək qatılığa malik birləşmələrin sintezi üçün səmərəli metodlar işləyib hazırlamışdılar. Azərbaycan astronomlannm elmi işləri bütün dünyada tanınırdı. Beynəbtalq Astronomiya İttifaqının qə- ran ilə görkəmli astronom Nadir İbrahimovun şərəfinə Mars planeti kraterlərindən birinə «İbrahimov krateri», üç ostroitə «Azərbaycan», «Nizami Gəncəvi» və «ŞAR» (Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası) adı verilmişdi. Riyaziyyat və mexanika sahəsində tanınmış elmi məktəblər yaradılmışdı. Fiziklər yeni yarımkeçirici materiallar, çoxtəbəqəli quruluşlar almış, şüalanma qəbulediciləri, elektrik və optik yaddaşlı aşıncı qurğular yaratmışdılar. Kosmik Tədqiqatlar Elmi-İstehsalat Birliyində SSRİ-də ilk dəfə olaraq ətraf mühitə operativ nəzarət edən peykaltı nəzarət-ölçü sistemləri yaradılmışdı. 1958-ci ildə Türyançay, I965-ci ildə Göygöl, 1968-ci ildə Pirqulu, 1969-cu ildə Hirkan və Şirvan, 1974-cü ildə Basutçay, 1978-ci üdə Ağ- göl, Qarayazı, 1981-ci ildə İsmayıllı, 1988-ci ildə İlisu qoruqlan yaradıldı. Azərbaycanın «Qırmızı kitab»ı hazırlandı. Bioloqlar 8 cildlik «Azərbaycanın florası», 4 cildlik «Azərbaycan mikroflorası», «Azərbaycanın hc3^anat aləmi», «Azərbaycan SSRİ-nin torpaqları adlı dəyərli əsərlər çap etdirmişdilər, akademik İmam Mustafayev «Sevinc», «Zoğal buğda», «Qızıl buğda», akademik Cəlal Əliyev «Şiraslan», «Əlincə», «Vüqar», «Tərtər» və b. məhsuldar taxıl növləri, akademik Firuz Məlikov məşhur «Azərbaycan dağ merinosu» qoyun cinsi yetişdirmişdilər. Onlarla yeni, məhsuldar pambıq, barama, çay, zeytun, üzüm, digər meyvə və tərəvəz növləri yaradılmışdı. Görkəmli alimlər Tofiq İsmayılovun kosmik tədqiqatlann, Xudu Məmmədovun kristalloqrafiyanın. Zahid Xəlilov, Fərəməz Maqsudo- vun riyaziyyatın. Həsən Abdullayev, Çingiz Cuvarlının fizikanın, Mehdi Mehdizadənin pedaqogikanın, Əbdül Əlizadənin, Ağabəy Sultanovun psixologiyanın və psixiatriyamn, Ümnisə Musabəyova, Sona Vəli- 418 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|