Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
qaldırmaq mümkün olmamışdı. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin •ardıcıl həyata keçirilməsindən narazı olan dövlətlərin iqtisadi təzyiqi də güclənmişdi. Rusiya Federasiyası 1994-cü ilin dekabrından quru və su yollarını bağlayıb, İran İslam Respublikası isə 1995-ci ilin ortalann- dan bir sıra mühüm məhsullann ixracına qadağa qoyub Azərbaycan Respublikasını, demək olar ki, blokadaya salmışdı. Hələ siyasi və hərbi sabitlik, azad iqtisadi münasibətlər üçün hüquqi baza zəif olduğundan xarici investisiya az idi. Xarici investisiyalara mane olmaq üçün Rusiyanın təşəbbüsü ilə Xəzər dənizinin yenidən bölünməsi məsələsi ortaya atılmışdı (halbuki hələ SSRİ zamanı dənizin respublikalara aid hissələri qəti müəyyən olunmuşdu). ölkənin maliyyə sistemi bərbad vəziyyətdə idi. Banklar krediti tə- minatsız və aşağı faizlə verirdi. Kommersiya banklan Milli Bankdan vəsait alıb kredit alverinə başlamışdı. Daxildə mafioz qüvvələr manatı qiymətdən salmaq, əhalinin güzəranını daha da pisləşdirib hökumətdən narazılıq yaratmaq üçün 1993-
cü il oktyabr-noyabr aylarında milli pulun çox hissəsini yığıb gizlətdilər. Onu yenidən dövriyyəyə qaytarmaq üçün Baş nazir S.Hüsey- novun təşəbbüsü ilə 1 dollar 400 manata bərabər tutuldu. Manat sürətlə qiymətdən düşdü. 1994-cü ilin avqust ayında Milli Bank Aqrarsənaye kompleksini dəstəkləmək adı altında 60 milyard manat kredit emissiya etdi. Nəticədə manatın qiyməti daha da azaldı. 1994-cü ilin sonlarında 4000 manata cəmi 1 dollar düşürdü. 1994-cü ildə inflyasiya 1600 faizə qalxmışdı, yəni istehlak qiymətləri 16 dəfə artmışdı. Hər il orta hesabla daxili ümumi məhsul 18-20, sənaye məhsulu 20-25, kənd təsərrüfatı məhsulu 7-10 faiz azalırdı. Dövlət büdcəsi böyük kəsirlə icra olunurdu. İstehsal zəif olduğundan daxili bazar əsasən (70-80 faiz) idxal hesabına formalaşırdı. 1993-cü ildə Azərbaycan dünyanın 30, 1996-cı ildə 70 ölkəsinin 2500 şirkət və müəssisəsi ilə ticari-iqtisadi əlaqələr saxlayırdı. İdxal-ixrac əməliyyatları 1991-1996-cı illərdə 2,3 dəfə çoxalmışdı. İxracın 70 faizini strateji xammallar, idxalın böyük əksəriyyətini istehlak şeyləri təşkil edirdi. İxracda mənfi saldo 1993-94-cü ilə yaranıb artmış, sonra isə azalmağa başlamışdı. Respublikada hələlik köhnə texnologiya və standartlarla istehsal olunan mallar xaricə çıxarıla bilmir, daxili bazarda isə onlann satılması üçün şərait yaradılmırdı. Hazır məhsullar anbarlarda qalıb xarab olurdu.
Xarici ticarətdə orta əsr mübadiləsi vasitəsi-barter əməliyyatlanna geniş yer verilir, bundan ayn-ayrı dairələr külli miqdarda gəlir götürürdü. Dövlət, hökumət orqanlannda, inzibati orqanlarda işləyən şəxslərin vəzifədən sui-istifadə etmək hallan, korrupsiya cəmiyyətin ən böyük bəlası idi. Xarici Əlaqələr Nazirliyində, Gömrük Komitəsi və onun idarələrində, polis orqanlannda qeyri-sağlam münasibət, rüşvətxorluq, oğurluq hallanna yol verilirdi. Dövlət və özəl sektorda olan müəssisələrin çoxu gəlirlərini gizlədir, vergi ödəməkdən yayınırdı. Malların bir hissəsi öliranin sərhədlərində 400-dək qeyri-rəsmi keçidlərdən ötürülür, qeydə alınmırdı. Prezident Heydər Əliyev tez bir zamanda dövlət intizamını gücləndirib, siyasi sabitlik yaratdı və iqtisadi tənəzzülün qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər görməyə başladı. Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşmasına münasib şərait yaratmaq məqsədilə yüzə qədər qanun, yüzlərlə fərman və qərar qəbul edildi. 1994-cü ilin may ayından respublikanın maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün qəti addımlar atıldı. Prezidentin 14 may 1994-cü il fərmanı ilə kredit siyasəti ciddiləş- dirildi. Banklararası valyuta birjasının işi nizama salındı. 1994-
haqqında fərman verildi. Maliyyə vəziyyətinin nizama salınması üçün ciddi tədbirlər görüldü. 1995-ci ilin fevralında Prezident ilk radikal addım atıb valyuta bazan təşkili haqqında fərman verdi, valyuta ehtiyatlan bazar vasitəsilə tənzimlənməyə başlandı. 1994-cü ilin əvvəllərində manat - milli valyuta respublika ərazisində yeganə ödəniş vasitəsi elan olundu. Beynəbcalq Valyuta Fondu və Ümumdünya Bankı ilə müqavilələr bağlandı. Azərbaycan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf bankına qoşuldu. Bəzi sahələrə vəsait ayrılması dayandın Idı. Büdcə kəsirinə ciddi nəzarət edildi, onun artmasına yol verilmədi. Nəticədə 1995-ci ildə inflyasiya İraskin surətdə azaldı, 85 faizə endi. 1996-cı ildə daha mühüm iqtisadi tədbirlər görüldü, nəticədə inflyasiya səviyyəsi cəmi 6,7 faiz oldu. Büdcə kəsiri 3 faizdən çox deyildi. Manatın dollara nisbətən məzənnəsi 1996-1997-ci ilin əvvəllərində 10 faiz artdı. 1996-cı ilin ortalannda prezident daha yeni bir ciddi iqtisadi addım atdı - vergi sistemi təkmilləşdirildi. Burada ağırlıq mərkəzi istehsal üzərindən götürülüb istehlak üzərinə qoyuldu. Əvvəllər əməkhaqqı məhsulun maya dəyərinə daxil olunmur, mənfəətdən verilirdi və buna görə də əməkhaqqından əlavə 35 faiz kooperativ vergi tutulurdu. 506 1996-cı ilin sentyabnndan əlavə vergi 50 faiz azaldıldı. 1997-ci ilin əvvəllərindən isə tamamilə ləğv edildi. Müəssisələrə ümumi vergi təzyiqi xeyli azaldı. Fiziki şəxslərdən tutulan vergilərin yuxan dərəcəsi 55 faizdən 40 faizə endirildi, onlann gəlirlərinin vergi tutulmayan hissəsi isə 40 min manatdan 60 min manata qaldırıldı. Eyni zamanda xarici iqtisadi əlaqələri fəallaşdırmaq üçün gömrük rüsumları 30-40 faizdən 15 faizə endirildi. Bu tədbirlər nəticəsində vergi tutumlan və rüsumlardan büdcəyə gəlir 2 dəfəyə qədər çoxaldı. 1997-ci ildən dövlət büdcəsi xərclərini səmərəli təşkil etmək üçün maliyyə işləri xəzinədarlıq sistemi üzrə qurulmağa başlandı. Lakin respublikanın istehsalı inkişaf etdirmək üçün lazımi investisiya imkanlan yox idi. Xarici kapitalı cəlb etmək məqsədilə «açıq qapı» siyasəti yeridilməyə başlandı. Xarici investorlara və kreditorlara təminat verən, onlan müdafiə edən qanunlar qəbul olundu. Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Beynəbcalq İnkişaf Asossiasiyası, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İslam İnkişaf Bankı ilə əməkdaşlıq genişləndi. Bu, respublika maliyyə-bank sistemini dünya standartlarına uyğunlaşdırdı. Beynəlxalq maliyyə təşkilatlannın ayırdığı kreditlər ölkədə iqtisadi struktur dəyişikliklərinə, başqa iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsinə kömək etdi. Təkcə 1995-ci ildə Dünya Bankı Azərbaycana reablitasiya layihəsi üçün 65 milyon dollar kredit ayırmışdı. Bu bank 1997-ci ildə ölkədə 195 milyon dollar dəyəri olan altı layihəni, o cümlədən Bakı su kəmərinin bərpası, neft-qaz sənayesində yenidənqurma, kənd təsərrüfatında özəlləşdirmə ilə əlaqədar altı nümunəvi fermer təsərrüfatı yaradılması layihələrini maliyyələşdirdi. Dünya Bankı respublikanın işğaldan azad olunmuş ərazilərində bərpa işlərinə kömək məqsədilə «Bərpa proqramı» hazırlanmasında, onun həyata keçirilməsi üçün donor ölkələrin maliyyə vəsaitinin cəlb olunmasında föal iştirak edirdi. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının inkişafında neft sənayesinin dirçəldilməsi, müasir texnologiyalar əsasında yenidən qurulması çox mühüm əhəmiyyətə malik idi. Bu sahəyə respublika prezidenti Heydər Əliyev xüsusi diqqət və qayğı göstərirdi. Azərbaycan neft sənayesində yeni era başlandı. 1994-cü il scntyabnn 20-də Bakının «Gülüstan» sarayında «Əsrin müqaviləsi» - Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ADNŞ) ilə ABŞ, Böyük Britaniya, Norveç, Rusiya, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Yunanıstan və sonradan onlara qoşulan Yaponiya iri neft şirkətləri daxil olan konsorsium arasında 507 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|