Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
XV F Ə S İ L CƏNUBİ AZƏJHBAyCAN
1941-1946-cı illərdə İranda (Cənubi Azərbaycanda və Kürdüstanda) milli-azadlıq hərəkatları yatırıldıqdan az sonra ölkədə ingilislərin inhisarında olan neft sənayesinin milliləşdirilməsi uğrunda İran xalqlannın mübarizəsi başlandı. Milli burjuaziyanın başçılıq etdiyi həmin 1949-l953-cü illər hərəkatı', eyni zamanda ölkənin ictimai-siyasi heyatının demokratikləşdirilməsi, tranda hökm sürən siyasi qadağanlann ləğv edilməsi uğrunda gedən mübarizə idi. Bu mübarizədə Cənubi Azərbaycan fəal iştirak etmişdir, Təbriz döyüşən Tehran, İsfahan, Əhvaz və b. şəhərlər cərgəsində olmuşdur. Hərəkat beynəlxalq imperializmin (ilk növbədə ABŞ və İngiltərə) bilavasitə yardımı ilə qan dəryasında boğuldusa da, İran xalqlarının həmin illərdəki mübarizəsi ölkənin ictimai-siyasi və iqtisadi həyatının sonrakı inkişafına güclü təsir göstərdi. 1949-1953-cü illər hərəkatı nəticəsində İngiltərənin ölkənin neft sənayesi üzərində inhisarına son qoyulmasına, daha son ralar bu mühüm sahənin milliləşdirilməsi üçün əsas yaranmasına baxmayaraq, İranın ictimai-siyasi həyatında hökm sürən ziddiyyətlər aradan qaldırılmadı, ölkəni, xüsusilə Cənubi Azərbaycanı 50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərində güclü kəndli çıxışları bürüdü. Sosial partlayışın baş verə biləcəyi artıq hakimiyyətdə olanlara da aydın ' Hərəkatın lideri 1949-cu il oktyabrın 23-də təşkil olunmuş Milli Cəbhə adlanan milli burjuaziyaya mənsub siyasi təşkilatın başçısı doktor Məhəmməd Müsəd- diq idi. D-r M. Müsəddiq 1951-1953-cü illərdə müəyyən fasilələrlə İran hökumətinin başçısı olmuşdur. 428 idi. Odur ki, gözlənilən sosial partlayışın qarşısını almaq məqsədilə dövlət bütün ölkədə islahatlar keçirmək qərarına gəldi. İranda 6Ü-70-ci 1962-ci ildən başlayaraq 70-ci illərin ortaları- illər islahatları nadək «ağ inqilab» adı ilə yuxandan - şah tərə- və Cənubi findən geniş miqyasda həyata keçirilən islahatlar Azərbaycan ölkənin
kapitalistcəsinə inkişafını sürətləndirməyi, İranı inkişaf etmiş sənaye və aqrar-sənaye ölkəsinə çevirməyi planlaşdırırdı. Lakin böyük hay-küylə həyata keçirilən islahatlar ölkədə, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda mövcud olan sosial gərginliyi ləğv edə bilmədi, əksinə, bir çox sahələrdə əvvəlki ziddiyyətlər daha da dərinləşdi. «Ağ inqilab»ın tərkib hissəsi olan aqrar islahat (14.01.1962) kəndlilərin dövlətdən, başlıca olaraq iri torpaq sahiblərindən torpaq sahələri satın almasına yardım etməklə, onlan ölkəni kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təchiz edən fermerlərə çevirmək, iri və orta torpaq sahiblərini isə kapitalist istehsal üsuluna əsaslanmalarını təşviq etməklə onların mülkədar-kapitalistlər kimi yetişməsinə rəvac vermək, bununla da İranın yarımfeodal kəndləri əvəzində ölkədə kapitalist kəndi yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Kağız üzərində olan bu islahat planı həmin tədbir ərəfəsində ölkənin böhran vəziyyətində olan kənd təsərrüfatında sıçrayışlı inkişaf vəd edirdi. İlkin təcrübələrini Azərbaycanın Marağa vilayətindən başlamış bu islahat nəticəsində Cənubi Azərbaycanda kəndlilərin təqribən 80%-i 1962-1978-ci illər ərzində torpaq sahiblərinə çevrildi. Lakin kənd təsərrüfat borc banklarının verdiyi vəsait hesabına Cənubi Azərbaycanda torpaq satın ala bilmiş kəndlilər fermer təsərrüfatı yaratmaq işində bir sıra mühüm çətinliklərlə üzləşdilər və bu çətinliklər (su, kənd təsərrüfatı maşınları, gübrə və s. təchizatın yantmazlığı) torpaq islahatının əhəmiyyətini əslində heçə endirdi. Keçmiş yanmfeodal torpaq sahibləri isə Cənubi Azərbaycan kəndində kapitalist təsərrüfatı yaratmaq imkanından lazımınca istifadə etmədilər. Onların əksəriyyəti islahat qanunu ilə müəyyən olunmuş normadan artıq torpaq sahələrinin satılmasından əldə
etdikləri vəsaiti
təsərrüfatlarını yenidən
kapitalistcəsinə qurmağa, Azərbaycan kəndi və şəhərlərində sənaye obyektləri yaratmağa sərf etməyə deyil, həmin vəsaiti, bir qayda olaraq, İranın mərkəz bölgələrinə köçürməyə tələsdilər. Üstəlik Azərbaycanda da aqrar-sənaye komplekslərinin (təbii və kimyəvi gübrə istehsalı və s. üzrə) yaranması haqqında mərkəzə yalançı raportlar təqdim edildi.
Bütün bunlar Cənubi Azərbaycan kəndlilərinin sosial vəziyyətində gözlənilən köklü dəyişikliklər yaranmasına imkan vermədi. Nəticədə Cənubi Azərbaycan kəndlərində iş ardınca gedənlərin (o cümlədən tamam köçüb gedənlərin) sayı azalmaq əvəzinə daha da artdı. 60-70-ci illərdə Azərbaycanda bir sıra sənaye obyektləri - Sof- yanda sement zavodu, Təbrizdə maşınqayırma, nefl emalı zavodu, əsasən montaj müəssisələri olan traktor zavodu, dizel mühərrikləri buraxan zavodlar və s. yaransa da, bu inkişaf tempinə görə İranın əsas sənaye mərkəzlərindən xeyli geri qalırdı. Buna görə də Azərbaycan sənayesinin İran sənayesində xüsusi çəkisi azalırdı. 1956-cı ildə əhalinin sayına görə İranda Tehrandan sonra ikinci böyük şəhər olan Təbrizin 1976-cı ildə dördüncü yerə (İsfahan və Məşhəd şəhərlərindən sonra) keçməsi də bu qəbildən idi. Cənubi Azərbaycanda yaranan həmin müəssisələr dövlət müəssisələri idi. Xüsusi kapital isə burada maneələrə rast gəldiyindən, o cümlədən mərkəzin milli ayrı-seçkilik siyasətilə üzləşdiyindən Azərbaycanın özündə sənayeyə, xüsusilə iri müəssisələrin yaradılmasına xüsusi kapital qoyuluşu çox az idi. Buna görə də Azərbaycan sənayesində hələ də xırda müəssisələr müəyyən rol oynayırdı. Azərbaycan burjuaziyasının kapitalı İranın digər sənaye mərkəzlərində, ilk əvvəl isə Tehranda mühüm rol oynayırdı. Hətta Tehran iqtisadiyyatını yaşadan amil məhz azərbaycanlılann ölkə paytaxtının iqtisadi həyatına qoyduqlan xüsusi kapital idi. Sənaye üzrə göstərilən ləng inkişaf bu illərdə müşahidə olunan vəziyyət üzündən torpaqdan ayrılan kəndlilərin böyük əksəriyyətinin Cənubi Azərbaycan şəhərlərində deyil, İranın digər sənaye şəhərlərində, ilk növbədə Tehranda cəmləşməsinə və məskunlaşmasına gətirib çıxartdı. Tehranda əvvəldən də çox olan azərbaycanlıların sayı inqilab ərəfəsində artıq çoxdan milyonu aşmışdı.' Azərbaycanda iri sənaye obyektlərinin zəif inkişaf etməsi və sənayedə xırda müəssisələrin xüsusi çəkisinin üstünlüyü nəticəsində şəhər əhalisinin strukturunda orta təbəqələrin (xırda burjuaziyanın və sənətkarların, eləcə də müəyyən peşəsi olmayan və başlıca olaraq şəhər yoxsullanndan ibarət olan marginal qüvvələrin) sayı çoxluq təşkil edirdi. ' Qeyri-rəsmi məlumata görə inqilab ərəfəsində (1976-cı ildə) Tehranda yaşayan 4,5 milyon əhalinin üçdə birini azərbaycanlılar təşkil edirdi. 430 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|