Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Deməli, mahiyyət etibarilə antimonarxist və antiimperialist hərəkat olan 1978-1979-cu illər tran inqilabının sosial-siyasi səciyyəsini əslində elə inqilabın başlanğıcında 29 bəhmən üsyanı müəyyən etmişdir. Bu mənada Təbriz üsyanını İran inqilabının modeli hesab etmək olar. 29 bəhmən İranda sükut buzunun qıniması baxımından üsyanının^ son dərəcə mühüm hadisə olan 29 bəhmən Təb- əhəmiyyətı
üsyanı ölkədə siyasi və sosial həyata təsir gös tərdi. Həmin üsyandan sonra İranda baş verən inqilabi çıxışlar dalğası, tədricən bütün ölkəni bürüdü. İnqilab cəmiyyətin başlıca sosial qüvvələrini əhatə etdi, onları sel kimi öz ağuşuna aldı, halbuki 29 bəhmən üsyanınadək istər Tehranda, istər Qumda, istərsə də Təbrizin özündə baş vermiş çıxışlar əsasən gənclərin, o cümlədən tələbələrin hərəkatı idi. 100 mindən çox kütləni əhatə etmiş Təbrizdəki 18-19 fevral üsyanı isə tranda uzun illərdən bəri bütün təbliğat vasitələri ilə zahirən möhtəşəm və sarsılmaz bir qala kimi qələmə verilən Pəhləvi monarxiyasına ciddi, həm də həlledici zərbə vuran ilk xalq çıxışı idi. İranın bir sıra azərbaycanlı din və siyasi xadimləri, eləcə də türk dilində nəşr olunan mətbuat orqanları Təbriz üsyanının siyasi əhəmiyyətinə yüksək qiymət verməklə*, bu çıxışın Ölkədəki inqilabın başlanmasına və uğurlu nəticəsinə səbəb olmasım xüsusi qeyd etmişlər. Bunlardan yuxarıda adı çəkilən ayətulla-əl-üzma S.K.Şəri- ətmədari qəzet müsahibəsində demişdir ki, «29 bəhməndə Təbrizdə qanlarını axıdanlar İran inqilabının təməlini qoymuşlar»^ Tehranda çıxan «Varlıq» jurnalı 29 bəhmən tufanının «mənfur qara səltənətin qanlı dayaqlannı lərzəyə gətirdiyini» qeyd edərək, inqilabın həmin üsyandan başlandığını yazır. Təbrizdə yayılan «Dədə Qorqud» jurnalı isə obrazlı şəkildə yazmışdır: «Tomris xanımın balaları Təbrizdə 29 bəhmən üsyanı ilə... Məhəmmədrza şahı tarixin küllüklügünə tapşırdı...» «Günəş» jurnalı isə, ümumiyyətlə, azərbaycanlılann həmin inqilabda roluna yüksək qiymət vermişdir. ' Farsdilli İran mətbuatı, bir qayda olaraq 29 bəhmən üsyanının əhəmiyyətini qeyd etmədikləri kimi, rusdilli Sovet iranşünashğında (eləcə də mətbuat orqanlannda) 1978-1979-cu illər İran inqilabına həsr edilmiş zəngin ço.xsaylı tarixi ədəbiyyatda da Təbriz üsyanı və onun inqilabın başlanmasında əhəmiyyəti üzərindən sükutla keçilmişdir. •«Günaydın», 15.06.1979. 437 Jurnal yazırdı: «Bu əzəmətli inqilabın istərsə başlanıb ayaq tutması və istərsə də nəticələnməsində Azərbaycan xalqının mühüm və əsaslı rolu olmuşdur». Beləliklə, 29 bəhmən Təbriz üsyanı 1978-1979-cu illərdə bütün İranı bürümüş və qələbə ilə nəticələnmiş inqilabın müjdəçisi, onun yetişməsindən xəbər verən ilk qaranquş idi. § 3. İnqilabın inkişafı və Cənubi Azərbaycan Təbriz üsyanından sonra ilk mühüm çıxışlar martın 29-30-da, yəni həmin üsyanın qırxıncı günü Tehran, İsfahan, Məşhəd, Əraq, Qum, Təbriz, Zəncan və başqa şəhərlərdə baş verdi. Şahlıq quruluşuna, eləcə də bu quruluşun arxasında duran və ölkəni öz nüfuz dairəsinə almış ABŞ-a qarşı Təbrizdəki çıxış zamanı həmin nüfuzun təcəssümü kimi banklara, kinoteatrlara, eləcə də dövlət idarələrinə hücumlar olmuş, polis nəfərləri ilə qanlı toqquşmalar baş vermişdi. Xarici mətbuatın verdiyi xəbərə görə Təbrizdə xeyli ölən olmuşdu. Martın 29-30-dakı bu hadisələr ölkə miqyasında çox geniş səsləndiyi üçün öz zəncirvari əksini həmin çıxışların qırxıncı günü - mayın 9-10-da İranın 20-dən çox şəhərində, o cümlədən Tehran, Qum vəTəbrizdə kütləvi çıxışların təşkilində tapdı. Çıxışlar yenə də Təbriz və Qumda daha geniş, daha izdihamlı keçmişdir. Bu şəhərlərdə nümayişçilər qırmızı bayraqlarla, hökumətə qarşı şüarlarla küçələrdə hərəkət etmişdir. Həmin şəhərdə nümayişin gedişində polis və SAVAK casusları ilə toqquşmalar baş vermiş, barrikadalar yaradılmışdı. Nümayişçilər içərisində ölən və yaralananlar olmuşdur. Bütün ölkədə yüksəlişə doğru gedən hərəkatın aparıcı mərkəzlərindən olan Təbrizdə növbəti aylarda baş vermiş siyasi hadisələr içərisində avqustun 24-də imam Əlinin ölüm günündə təşkil edilmiş nümayiş bütün İranda keçirilmiş nümayişlər içərisində ən möhtəşəmi olmuşdur. Bu nümayişlərdə yüz minlərlə adam iştirak etmişdir. Bütün bu aylar ərzində Təbriz «Azərabadəgan» Universiteti tələbələrinin hökumət əleyhinə, onun antidemokratik siyasətinə qarşı çıxışları səngimək bilməmişdir. Bu çıxışlar zamanı tələbələrin polislə toqquşması halları da olmuşdur. Mayın 8-dəki toqquşma
nəticəsində bir tələbə ölmüş, 24 tələbə və 3 polis nəfəri yaralanmışdır. Bu cəhət ona görə çox mühüm və diqqətəlayiqdir ki. universitetin professor-müəllim heyəti tələbələrlə həmrəylik bildirərək, Ali Təhsil Nazirliyi və Şərqi Azərbaycan ostandarlığına təqdim etdikləri qətnamədə bir sıra siyasi tələblər irəli sürmüşdür. Tələbələrin bu sonuncu həyəcanından sonra «Azərabadəgan» Universitetinin bir neçə günlüyə bağlandığı elan edilmişdi. Əslində isə universitet bir neçə ay bağlı olmuşdur. Lakin bu və ya digər cəza tədbirlərinə baxmayaraq, tələbələrin hərbi polis idarə üsuluna qarşı çıxışları 1978-ci ilin bütün yayı davam etmişdi. Yay ayları müddətində Təbrizdə universitet tələbələrinin ən böyük, ən izdihamlı toplantısı avqustun 12-də olmuşdur. Universitet tələbələrinin böyük əksəriyyətini əhatə etmiş bu toplantıda onlar 27 maddədən ibarət təkliflərinin və yuxanda xatırlanan professor- müəllim heyətinin tələblərinin yerinə yetirilməsini irəli sürmüşlər. Tələbələr daha sonra şəhərdə geniş nümayiş keçirmişlər. Nümayiş zamanı İsfahanda təşkil olunmuş nümayişlə həmrəylik və ölənlər ilə əlaqədar başsağlığı və hüzn bildirilmişdir. Cənubi Azərbaycanın digər şəhəri Urmiyada - Qərbi Azərbaycan ostanının mərkəz şəhərində də həmin aylarda tələbə həyəcanlan baş vermişdir. Bütün bu çıxışlar dövründə Cənubi Azərbaycan şəhərləri, xüsusilə Təbriz İranda inqilabın başlanğıcında olduğu kimi, onun yüksəlişə doğru getməsində də mühüm və qabarıq mövqe tutmuşdu (hərçənd ki, inqilaba dair tarixi ədəbiyyatda bu qiymət Öz dolğun əksini tapmamışdır). Bu çıxışlarda aparıcı qüvvələr şəhər orta təbəqələri və onlara yaxın olan sosial zümrələr, o cümlədən tələbələr idi. 1978-ci ilin avqustunda hökumətin azca güzəştə getməyə - bəzi demokratik azadlıqlar (o cümlədən «qanun daxilində» partiyalar yaratmaq) verməyə məcbur olması ölkədəki siyasi gərginliyin qarşısını ala bilmədi. tnqilabm yeni Həmin İlin sentyabrından inqilabın ikinci, mərhələsi hərəkatda iştirak edən qüvvələrlə şah hakimiyyəti arasında mübarizənin həlledici mərhələsi başlandı. İranın, demək olar ki, bütün əsas sosial təbəqələri, o cümlədən fəhlələr hərəkata qoşuldular. Müxalif siyasi qruplar fəaliyyətlərini genişləndirdilər. Sənaye fəhlələrinin ən çox təmərküzləşdiyi Tehran, İsfahan və s. şəhərlərdə hərəkat geniş miqyas aldı. Təbrizdə də inqilab genişlənirdi. 439 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|