Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
inqilabın ikinci mərhələsində hərəkata rəhbərliyin şah hakimiyyətinə müxalif olan ruhanilərin əlinə keçdiyi aydın görünürdü. Bu dövrdə, hələ 60-cı illərdən şahlığın və Amerika imperializminin ölkədəki nüfuzunun barışmaz əleyhdarı kimi tanınmış ayətulla-əl- üzma (böyük ayətulla-dini başçı) Ruhulla Musəvi Xomeyninin geniş kütlə içərisində şöhrəti son dərəcə artmışdı. Buna görə də bütün əsas siyasi sol təşkilatlar da onu artıq inqilabın lideri kimi tanımalı oldular. İnqilabın ikinci mərhələsinin ilk çıxışları şah hakimiyyəti tərəfindən sentyabrın 7-də ölkənin 12 şəhərində, Təbrizdə isə sentyabrın 8-dən başlayaraq hərbi vəziyyət elan olunması və qadağan saatları qoyulmasına qarşı etiraz nümayişləri ilə başlandı. Hərbi vəziyyət haqqında qərarın qüvvəyə minməsinə baxmayaraq, İranın bir çox şəhərlərində olduğu kimi, Təbrizdə də sentyabrın 8-də hakimiyyətə qarşı nümayiş və ümumi tətil keçirildi. Çıxışların əsas mərkəzlərində nümayişçilərin şiddətli atəşə tutulması, çoxlu ölən və yaralanan olması hərəkatın qarşısını ala bilmədi, əksinə, inqilabın daha böyük sıçrayışla vüsət almasına səbəb oldu. «Qanlı cümə günü» adını almış həmin gün əhalinin şaha qarşı qəzəb və nifrətini daha da artırdı. Sentyabrın sonları və oktyabrın əvvəllərindən bütün İranda başlanan və getdikcə artan tətil hərəkatı, xüsusilə neft sənayesi fəhlələrinin bu hərəkata qoşulması inqilabın genişlənməsində böyük rol oynadı. Neftçi fəhlələrin noyabr ayında iki həftəlik, daha sonra isə 1978-ci ilin dekabnndan 1979-cu ilin fevralın əwəllərinədək davam etmiş aramsız ümumi tətili şah hakimiyyətinə ağır zərbə vurdu və inqilabın taleyini həll etdi. Bütün ölkəni bürümüş tətil hərəkatı zamanı başlıca olaraq SAVAK-ın (gizli polis qurumu) ləğv edilməsi, İran cəmiyyətinin demokratikləşdirilməsi və başqa tələblər irəli sürülürdü. 1978-ci ilin noyabrında Fransada ayətulla Xomeyni ilə Milli Cəbhənin başçısı Kərim Səncabinin görüşündən sonra onların birgə bəyanatında Pəhləvi sülaləsi hakimiyyətinin ' Məhəmməd Rza şahın daxili və xarici siyasətinə qarşı çıxışlarına görə dəfələrlə həbs edilmiş R.M.Xomeyni 1964-cü ildə Türkiyəyə sürgün edilmiş, daha sonra oradan İraqa köçmüşdü. O, 1978-ci il oktyabrın əvvəlində İraq hökumətinin təkidi ilə ölkəni tərk etməli və Parisə getməli olmuşdur. Buradan onun şahlığın devrilməsi çağırışı ilə İran xalqına müraciətləri yazılmış lent yazılan İrana gətirilərək hərbi vəziyyət şəraitində yeganə leqal yığıncaq yeri olan məscidlərdə səsləndirilməklə əhaliyə çatdınlırdı. 440 ləğv edilməsi zərurəti qeyd olundu. Bundan sonra hələ 29 bəhmən Təbriz üsyanı gedişində irəli sürülmüş «şaha ölüm» şüan bütün hərəkata hakim kəsildi. Cənubi Azərbaycanda da tətil və nümayişlər ara verməmişdi. Oktyabrın 1-də Urmiya, Zəncan, Həmədan və başqa şəhərlərdə ayətulla Xomeyninin traqı tərk etməyə məcbur edilməsinə qarşı geniş kütlənin nümayişi keçirilmiş, bütün oktyabr-noyabr ayları ərzində Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Culfa, Zəncan, Həştrud, Şahpur və b. şəhərlərində fəhlələrin, müəllimlərin, dövlət qulluqçularının, gömrük işçilərinin tətilləri keçirilmiş, geniş kütlənin, tələbə və şagirdlərin iştirakı ilə hakimiyyətə qarşı nümayişlər olmuşdur. Bu nümayişlər zamanı nümayişçilərin, bəzən polis və hərbi hissələrlə toqquşmaları da baş vermişdir. Dekabrın 2-dən başlanan müsəlmanların müqəddəs məhərrəm ayında Azərbaycanda hakimiyyətə qarşı çıxışlar və hərbi hissələrlə toqquşmalar daha kəskin şəkil aldı. Dekabrın 11-də aşura günü bütün İranda olduğu kimi, Azərbaycanda da son dərəcə əzəmətli nümayişlər keçirilmişdir. Bütün dekabr ayında ara verməyən nümayişlər zamanı polislə toqquşmalarda onlarla ölən, yaralanan və həbs edilən olmuşdu. Dekabrın sonlarında Cənubi Azərbaycanın Sərab, Urmiya, Marağa, Ərdəbil şəhərlərində də geniş nümayişlər keçirilmiş, bunlardan birinci iki şəhərdə nümayişçilərlə ordu hissələri və polis arasında toqquşmalar baş vermişdir. 1979-cu ilin ilk günlərindən həm hərəkat rəhbərlərinin «şah getməlidir» təkidli tələbi, həm də sayı milyonları ötmüş inqilabçılann təzyiqi nəticəsində şah, nəhayət, yanvarın 16-da çalıb-çapdığı böyük sərvətlə şəxsi təyyarəsində İrandan qaçdı. İran əhalisi bu qələbəni böyük təntənə ilə qarşıladı. Cənubi Azərbaycanın bütün şəhərlərində şahın heykəllərini vurub yıxdılar. Küçə nümayişləri ilə müşayiət olunan bu mərasimlər zamanı şaha sadiq qalmış hərbi hissələrlə inqilabçılar arasında toqquşmalar baş vermiş, ölən və yaralanan olmuşdu. Fevralın 1-də ayətulla Xomeyninin Parisdən Tehrana gəlməsi ilə özünün qələbəsinə doğru gedən inqilabın son günləri Cənubi Azərbaycanda, xüsusilə Təbrizdə nümayişlər daha izdihamlı şəkildə davam etmişdir. Azərbaycanlılar İranın digər başqa yerlərindəki inqilabi çıxışlarda, xüsusilə qələbə ilə nəticələnən Tehran üsyanında ən fəal surətdə iştirak etmişdilər.
Şahlığın devrilməsi və fevralın 11-də paytaxtda şah tərəfdarlan üzərində qələbə çalınmasına baxmayaraq, bir çox yerlərdə, eləcə də Cənubi Azərbaycanda əks-inqilab qüvvələri hələ bir neçə gün qu- duzcasına müqavimət göstərdilər. Bu səbəbdən, xüsusilə Təbrizdə ölən və yaralananların sayı çox idi. İnqilabi qüvvələr fevralın 13-14-də şahpərəst qüvvələrlə qanlı vuruşmalar aparmalı oldular. Fevralın 15-də bütün şəhər əhalisi ayağa qalxaraq hərbi qarnizonu əhatə etdi. Ciddi atışmadan sonra təbrizlilər qarnizonu ələ keçirərək oradakı zabit və əsgərləri həbs etdilər. Fevralın 16-da şahpərəstlərin tör-töküntüləri Cənubi Azərbaycanın hər yerində tamamilə zərərsizləşdirildi və burada da nəzarət xalqın əlinə keçdi. Beləliklə, 1979-cu il fevralın 11-də Tehranda qələbə çalan inqilab Cənubi Azərbaycanda fevralın 16-da başa çatdırıldı. 1978-1979-cu illər İran inqilabı dövründə azərbaycanlılar 25 min nəfərə yaxın qurban verdilər.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|