Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

Elə qanı 
axa-axa düzəldilər yola. Koroğlunun əli hər yerdən 
üzüldü
, bu dar vaxtında Çənlibelə, dəlilər, 
xanımlar 
yadına düşdü. Qanrılıb
belə baxdı 
gördü, Çənlibelin
 
qoşa təpələri görünür
, ürəyi qubar elədi” (“Koroğlu” 
dastanı). 
Bu mətndə qara Ģriftlə yığılmıĢ cümlə baĢlanğıc 
olub fikrin psixoloji bünövrəsi rolunda oynayır. Adi 
Ģriftlə yığılan cümlələr isə orta hissə olduğundan 
baĢlanğıcdakı fikri dəqiqləĢdirir və onun açılmasına 
kömək edir. Mətndə fikri məntiqi psixoloji cəhətdən 
tamlaĢdıran, 
qrammatik 
sintaktik 
cəhətdən 
yekunlaĢdıran hissə sonluq adlanır. Bu hissədə mütləq 
özündən əvvəlki hissələrin məntiqi predikatı və 
qrammatik xəbəri iĢtirak etməlidir. Əks təqdirdə fikir 
reallaĢmaz, məntiqi ümumiləĢmə olmadığından cümlə 

---

də qrammatik cəhətdən formalaĢmamıĢ qalar. 
Mətnin quruluĢu tərkib hissələrinin iĢtirakı ilə 
müəyyən edilir. Sadə mətnlər bir komponentli olub bircə 
cümlədən ibarət olur. Əslində bir cümləni mətn hesab 
etməyənlər də vardır. Amma dilin ən böyük 
kommunikativ vahidi kimi cümlə tam bitmiĢ geniĢ bir 
fikir ifadə etdiyinə görə mətn səviyyəsində çıxıĢ edir. 
Mətnin linqvistikası ilə məĢğul olan əksər xarici dilçilər 
cümləni mətn hesab edirlər. Bunlardan Volfqanq 
Dressleri göstərmək olar. Bu məsələdə də müəyyən 
qeyd-Ģərt meydana çıxır. Bütün cümlələr mətn təĢkil edə 
bilirmi? Bizə elə gəlir ki, təktərkibli cümlələri mətn 
hesab 
etmək 
olmaz. Çünki mətndə müəyyən 
semantik-məntiqi-psixoloji 
əhatə 
olmalıdır. 
Məntiqi-predikat və qrammatik xəbər iĢtirak etdiyi sadə 
təktərkibli cümlələr də mətn ola bilməz. Çünki onda 
cümlənin “baĢlanğıc” adlanan hissəsi tam verilə bilmir. 
Ona görə də mətn geniĢ cümlədən ibarət olmalı, onun 
bütün komponentləri iĢtirak etməlidir. 
Mürəkkəb mətndə, adından göründüyü kimi, iki və 
daha çox cümlə iĢtirak edir. Ġki cümləli mürəkkəb cümlə 
mətnin birinci komponenti baĢlanğıc, ikinci komponenti 
sonluq vəzifəsini daĢıyır. Birnici cümlə baĢlanğıc-fikrin 
əsasını qoyur, məntiqi psixoloji əhatə yaradır. Ġkinci 
cümlə isə onu tamamlayır. 
Mətnin 
həm 
məntiqi-psixoloji, 
həm 
sintaktik-qrammatik 
cəhətdən 
formalaĢmasında 
qrammatik vasitələr xüsusi rol oynayır. BaĢ və budaq 
cümlələri bir-birinə bağlamaqda bağlayıcı vasitələrin də 
rolu böyükdür ki, bunlar sintaktik tamın yaranmasında 
həlledici əhəmiyyətə malikdir. 

---

Ötən əsrin 90-cı illərindən baĢlayaraq mətn 
sintaksisi 
Azərbaycan dilçiliyində 
geniĢ Ģəkildə 
araĢdırılmağa baĢladı. Belə ki, prof. Ə.Ə.Abdullayev 
1999-cu ildə iri həcmli (344 səhifəlik) mətni “anlama 
problemi”, akad. Abdullayev K.M. və A.Y.Məmmədov 
2012-ci ildə 608 səhifədən ibarət “Azərbaycan dilində 
sintaktik bütövlər” əsərlərini yazdılar. Bu sahəyə 
Q.ġ.PaĢayev, 
B.B.Ġsmayılov, 
M.Hüseynova, 
A.Y.Məmmədov 
və 
onlarla 
baĢqaları 
mətn 
sintaksisinə-sintaktik tama aid aid çoxlu və dəyərli 
əsərlər həsr etmiĢlər. Bununüla belə Azərbaycan 
dilçiliyində mətn dilçiliyi dedikdə ilk dəfə akad. 
K.M.Abdullayev yada düĢür. Onun 2016-cı ildə nəĢr 
etdirdiyi “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri 
problemləri” adlı əsərində bu problemi həm ekstensiv 
həm də intensiv Ģəkildə araĢdırmıĢdır. Bu əsərin nəticə 
hissəsində o, 25 elmi müddəa irəli sürmüĢdür. Əsas 
cəhətlərdən biri budur ki, ənənəvi dilçilikdə qəbul edilən 
“Tabesiz mürəkkəb” cümlə məsələsinə o, yeni 
arqumentlə yanaĢır və belə cümlələri mürəkkəb hesab 
etmir. 

---