Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

DĠL NĠSBĠLĠYĠ 
Dil nisbiliyi anlayıĢını Sepir-Uorf nəzəriyyəsindən 
tam təcrid etmək olmadığı kimi, onu tam təcrid etmək də 
olmaz. Ümumiyyətlə, nisbi dedikdə “mütləq”in əksi 
nəzərdə tutulur. 
Nisbi zaman çox vaxt qeyri-səlisliyi ilə seçilir. 
Məsələn, bir adam öz yoldaĢını bir qədər çox gözlədikdə 
deyir: 
səhərdən (8 saatdır, bütün günü və s.) səni 
gözləyirəm.
Nisbi zaman danıĢıq zamanına əlaqələnməyib 
cümlədə iĢlədilən digər zamanla müəyyənləĢdirilib elə 
bir zamanla ki, mütləq zamanın əksi olsun. Məsələn, 
Üzeyir bəy dedi ki, bütün aktyorlarımız yaxşı oynayır.
Burada oynayırlar indiki zaman dedikdə isə keçmiĢ 
zamandır, oxucu üçün əsas nisbi zaman, aktyorların 
oynadığı zamandır. Belə nisbilik antonimlərdə və 
sinonimlərdə də özünü göstərir. 
Sinonimlərdə 
iri, yekə, böyük, dahi
və s. 
sinonimlər hər yerdə bir-birini əvəz edə bilməz. 
Antonimlərdə 
gecə-gündüz
mütləq antonimdirsə, 
“Bizim damarımızdakı qandır, su deyil”
cümləsində qan 
və su nisği antonimlərdir, dildə bu sistem öyrənən sahə 
dil nisbiliyi adlanır. 

---

LĠNQVĠSTĠK DETERMĠNĠZM 
Sepir-uorf nisbiliyinin bəzi cəhətlərini özündə 
ehtiva edən linqvistik determinizm öz qeyri-sabitliyi ilə 
ondan seçilir. Bu, hər Ģeydən əvvəl determinizmin 
semantik yayğınlığı ilə əlaqədardır. Bu termin əslində 
müəyyənedici, deyktik funksiya yerinə yetirən dil 
vahidlərini əhatə edir. Linqvistik terminizm bir neçə 
səviyyə və istiqamətdə özünü göstərir. Məsələn, 
1. Feil səviyyəsində. 
Po
sözönünün durativ 
(sonsuz) feillə birləĢməsində sonsuzluq ifadə edən nisbi 
məna alınır. Məsələn, 
sevmək, danmaq, utanmaq.
Bunlar 
qeyri-müəyyən, bitməz bir zaman bildirir. 
2. Determinatın təyin nisbi təyin – məsələn, 
şam 
meşəsi.
ġam meĢəsi dedikdə dərhal mnĢə və onun baĢqa 
növləri də yada düĢür ki, nisbi fikri təmin edən də budur. 
3. Bundan əlavə determinatizm sintaqmatik 
səviyyədə də ola bilər. Belə sintaqmların üzvləri bir-biri 
ilə deyktik – təyinedici münasibətdə olur. Məsələn, 
Axşamdan xeyli kçmiş. 
Yarəb, 
Həmişə lütfünü
 et rəhnuma mana. 
Bir sözlə, linqvistik determinizmdə həm nisbilik, 
həm təyinlik, həm qeyri-müəyyənlik özünü göstərir. 

---