Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ÜMUMĠ TÜRKOLOGĠYADA AZƏRBAYCAN
DĠLÇĠLĠYĠNĠN YERĠ Azərbaycan dilçiliyinin çox qədim tarixi vardır. Son vaxtlara qədər biz dilçiliyimizin tarixini XIX əsrdən, bəzən isə 20-ci illərdən baĢlayırdıq. Bunun səbəbləri vardır. Birinci, Azərbaycan alimləri orta əsrlərdə nəinki dilçiliyə, habelə baĢqa elm sahələrinə aid əsərlərini ərəbcə yazırdılar. Buna görə də onları tapmaq, oxuyub tərcümə etmək çətinlik törədirdi. Ġkinci isə, bu məsələyə kifayət qədər diqqət və əhəmiyyət verilmirdi. Son vaxtlar ġərq xalqlarının ədəbiyyatı, elmi və mədəniyyəti sahəsində yazılmıĢ bir sıra əsərlər ya ruscaya tərcümə edilmiĢ, ya da milli dillərdə yenidən nəĢr edilmiĢdir. Azərbaycan xalqının tarixi, ədəbiyyatı və dilçiliyi sahəsindəki bir sıra monoqrafik əsərləri yenidən iĢlənib nəĢr edilmiĢdir. Məlumdur ki, ərəb elmini yaradan və inkiĢaf etdirənlərin əksəriyyəti ərəb olmamıĢdır. Zamanın tələbi ilə orta əsr alimləri əsərlərini ərəbcə yazdıqlarından onların çoxu ya itib batmıĢ, ya da istnfadəsiz qalmıĢdır, Orta əsr Azərbaycan dilçilərini və onların əsərlərini aĢkara çıxarmaqda Nailə Ağayevanın zəhməti xüsusi diqqətə layiqdir. O, yazır: «Bizə məlum olan yazılı abidələrdən bilmək olar ki, XI əsrdən baĢlayaraq Azerbaycanda qrammatika və leksikoqrafıya üzrə bütöv bir məktəb yaranmıĢdın? 1 . N. Ağayeva Azərbaycan alimlərinin dilçiliklə X əsrdən məĢğul olduqlarını da qeyd edir. Lakin onların əsərləri zamanımıza qədər gəlib çatmamıĢdır. Bu alimlərdən bırı Mühəmməd ibn Zeyd Bin Yadahtovayx əl Haysan ol Bərdəridir. Təxəllüsündən göründüyü kimi o, Bərdədə anadan olmuĢ, sonra Misirə köçüb orada elmi və pedaqoji iĢlə məĢğul olmuĢdur. Ət- Təbərinin yazdığına görə, y. e. 912-ci ilin aprelində Ramadan Ģəhərində onun mühazirəsini dinləmiĢdir. Alim 1 A r a e в а H. А. Азербайджанские языковеды средневековья. Б. 1990. с. 20. ədəbiyyat, fəlsəfə, dilçilik və s. sahələrdə fəaliyyət göstərmiĢdir. Əgər əsəri tapılarsa, bu Azərbaycan aliminin adı dilçilik tariximizi, habelə türkologiya tarixini Mahmud KaĢqaridən 150 il daha qədimə apara bilər. Orta əsr Azərbayçan dilçiləri haqqında qısaca olaraq aĢağıdakıları demək olar: Əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli ibn Məhəmməd ƏĢ-ġeybani Əl Xətaib ət-Təbrizi – 1030-cu ildə Təbrizdə anadan olmuĢdur. Sonralar Ərəbistana Suriyaya köçməyə məcbur olmuĢdur. Burada o, dilçilik, poeziya, ədəbiyyatĢünaslıq, fəlsəfə və baĢqa elmləri mükəmməl öyrənmiĢ və özü do Ģerlər yazmıĢdır. Əl-Ənbari və Yaqut Həməvi Xətib Təbrizinin böyük istedadım yüksək qiymətləndirmiĢ, onu sintaksis və leksiko-qrafiyanın imamı adlandırmıĢlar. Xətib Təbrizi ərəb dilinin bütün sahələri üzrə elmi fikir söyləmiĢ, əsərləri («Əl-lamə fin-nəhv» (qrammatikaya dair qısa icmal), «Əl muqaddamat fi-n-nəhv» (qrammatikaya giriĢ), «Təhzib islah əl məntiq» (Ġslah ol-məntiqin təshihi) və s. ilə ərəb dilçiliyinin inkiĢafına güclü təkan vermiĢdir. Əl Hüveyyi Nasir (1073 – 1113), Əl Mərəndi Əbu Mühəmməd Əbdullah bin Nasir bin Ədbil-Əziz bin Əbdüllah bin İsmayıl İbn Mühəmməd bin Əhməd (1089 – 1146), Ət- Tiflisi Abu el Fəzl Hubeyş ibn İbrahim Səlmasi Məsud İbn İsmail (1231 -ci ildə anadan olub), Mahmud İbn Mühəmməd İbn Hamid Əbu əs-Sana Səfiəddin Ət-Urmovi Əl-Karafi (1249 – 1323) və onlarla baĢqaları fəlsəfə, ədəbiyyat musiqi sahəsində yazsalar da, daha çox dilçilik sahəsində fəaliyyət göstərmiĢlər. XIX əsrdə ġərq dilləri kimi Azərbaycan dili də həm Rusiyada, həm də Azərbaycanda tədris edilməyə baĢladı. Bu iĢə təkcə azərbaycanlılar deyil, qeyri millətlər də cəlb edilirdi. Azərbaycan dilinin elmi-qrammatik əsasda tədrisi dilimizin qrammatikasının yaranması üçün əsas elmi baza yaradırdı. Bu haqda geniĢ məlumat verməyi zəruri hesab edirik. Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və tədrisi məsələlərindən danıĢarkən mütləq bir neçə cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Əvvələn, bütün ġərqdə olduğu kimi, Azərbaycanda da tək-tük təhsil evlərində (xanəgahlarda) ərəb dili öyrədilirdi. Doğrudur, mollaxanalarda oxuyan azərbaycanlılar ərəbcə bilmədiklərindən izahları molla ana dilində aparırdı. Amma bu, heç də dilimizin qanunlarının öyrənilməsi demək deyildi. Bundan əlavə, xalqımızın və dilimizin adı belə çar Rusiyası dövründə müxtəlif cür (Zaqafqaziya tatarları, Qafqaz tatarları və s. Ģəkildə) iĢlədildiyindən dilimizin tədrisi tarixini öyrənməkdə çətinlik çəkirik. Azərbaycan dilinin Rusnyada öyrənilməsi zəruri idi. Çünki çar Rusiyasının hökmranlığını bərqərar etmək üçün yerli dilləri məmurlar və zabitlər bilməli idilər. Azərbaycan dili isə çox sadə qrammatik quruluĢa malik olan elə bir dil idi ki, onunla bütün Zaqafqaziyanı dolaĢmaq olardı. Bunu M. Lermontov və Bestu- jev-Marlinski də qeyd etmiĢdi. Dilimiz Rusiyada keçən əsrin I rübündən tədris edilməyo baĢlamıĢdır. 1850-ci ildən Azərbaycan dili Moskvada ġərq dilləri Ġnstitutunda tədris edilməyə baĢlanmıĢ, sonra bu iĢi, həmin kafedra üzrə kiçik asiyalı yunan həkim Stavr Yelevteriyeviç Sakov davam etdirmiĢdir. O, Tolstoyun əsərlərindən kiçik mətnlər və eyni zamanda cağatay dilini də tərcümə edirdi. 1884-cü ildə nədənsə Sakov Azərbaycan dilinin saatını azaldıb cığatay dilinə verməyi təklif etdi. Onun bu təklifi qəbul olunur. Amma Qafqaz ölkəsi üçün zəruri dil kimi bir neçə saat Azərbaycan dilinin tədrisinə ayrılır. 1901 -ci ildən isə həmin institutda 3 türk dili – Azərbaycan, türk və özbək dili tədris edilməyə baĢlayır ki, bu iĢi Azərbaycan alimi Mirzə Abdulla Qaffarov davam etdirmiĢdir. Yeri gəlmiĢkən onu demək lazımdır ki, o vaxt stabil dərslik olmadığından fənni tədris edən müəllimlər özləri vəsaitlər tərtib edirdilər. Bunlardan bəzilərinin adlarını çəkmək yerinə düĢərdi: Ġncizadə Zeynalabdin. Anadan olduğu il və öldüyü il bəlli deyil. Azərbaycan, rus və fransız dilini öyrənmək üçün dərslik tərtib edib. Dərslik sual-cavab xarakteri daĢıyıb. Müvazi olaraq mətnlərlə təchiz edilib. Kitab belə adlanır, «Ruscadan türkcə və fransızcaya sərf». Məmmədov Mirzə Cabbar anadan olduğu və öldüyü il məlum deyil. Ġrəvan müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dilini tədris edib. O dövr üçün çox əhəmiyyətli olan təkbaĢına öyrənənlər üçün Azərbaycan dili dərsliyi yazmıĢdır. Dərslik akademik Krımski tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Eləcə də rus dilini öyrənən azərbaycanlılar üçün faydalı dərslik yazmıĢdır. Mirzə Cəfər TopçubaĢov (1790 – 1869). Gəncədə anadan olmuĢ, uĢaq ikən atası onu Tiflisə aparıb mədrəsəyə qoyur. Qısa müddətdə Mirzə Cəfər ana dilindən əlavə, ərəb, fars, rus, gürcü dillərini öyrənir. Sonra Peterburqa köçür, müxtəlif yerlərdə fars və Azərbaycan dillərinnn tədrisi ilə məĢğul olur. 1843-çc ildən baĢlayaraq universitetdə əməkdar professor, sonra kafedra müdiri olmuĢ, 1849-cu ildə səhhətinə görə iĢdən çıxıb öz yerini M. Kazımbəyə vermiĢdir. Mirzə ġəfi Vazeh XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Alimin anadan olması haqqında bir neçə məlumat var. Bunlardan 1794-cü il daha inandırıcıdır. Gəncədə anadan olub orada da ilk təhsilini almıĢdır. 1840-cı ildə M. F. Axundov öz yerini müəllimi Mirzə ġəfiyə verməklə onun Tiflisdə ilahiyyat və Azərbaycan dili üzrə müəllim kimi iĢə götürülməsinə kömək edir. 1848-ci ildə Gəncəyə qayıdıb qəza məktəbində dərs deyir. Ġki il sonra Tiflisə qayıdıb elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir, 1852-ci ildə «Azərbaycan dili» dərsliyi – müntəxəbatı tərtib edir. Əsər 1855-ci ildə Təbrizdə nəĢr edilib. Buraya Azərbaycan-rus dilləri üzrə lüğət də daxil edilmiĢdir. Çernyayevski Aleksey Osipoviç (1840 – 1897). Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə xeyirxah və zəhmətkeĢ bir rus ziyalısı kimi daxil olmuĢdur. O, ġamaxı Ģəhərində anadan olmuĢ, uzun müddət Azərbaycan dilini tədris etmiĢdir. Tiflisə getdikdən sonra Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında tatar – Azərbaycan dili müfəttiĢi, sonra isə, Qori müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dili Ģöbəsinin müdiri iĢləmiĢdir. O.Çernyayevski dilimizin fonetik xüsusiyyətlərini nəzərə alan dərslik yazmıĢdır. 1882- ci ildə əsər ilk dəfə, sonralar dəfələrlə yenidən iĢlənərək nəĢr edilmiĢdir. Çemyayevski habelə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasına aid də əsər yazmıĢdır. Mirzə Məhəmməd Əli Qasım oğlu Kazım bəy dövrünün ən böyük alim və mütəfəkkirlərindən biri olmuĢdur. Bəzi mənbələrdə Mirzə Ağasəlim bəy kimi də qeyd edilir. Çox güman ki, sonralar o, rus təbəəliyini qəbul etdikdən sonra götürdüyü Aleksandr adı da buradandır. Bəzən belə iddia edirlər ki, Mirzə Kazım bəy Dərbənddə anadan olmuĢdur. Bu fikir onun qardaĢı Əbdüssottar Qasımoğlu Kazım bəylə Mirzə Məhəmməd Kazım bəyi eyniləĢdirməkdən irəli gəlir. Əbdüssottar Kazım bəy 1820- ci ildə Dərbənddə anadan olmuĢ, o da qardaĢı kimi Azərbaycan, fars və rus dillərini mükəmməl bilmiĢdir. 1839-cu ildə 19 yaĢında ikən qardaĢının məsləhətilə Qazan Ģəhərinə gəlir. Prof. Kazım bəy fəlsəfə fakültəsi rəhbərlərinə yazırdı: «Bu yaxınlarda daimi yaĢamaq üçün buraya gəlmiĢ mənim doğma qardaĢım Əbdüssottar Kazım bəyi muzdsuz müəllim kimi türk (Azərbaycan – A. B.) dili dərsi deməyə buraxmaq olmazmı? Onun biliyinə gəlincə onun fars və türk – Azərbaycan (sonuncu onun ana dilidir) dilləri üzrə biliyi birinci dərəcəli türk-tatar Ģöbəsində yüksək səviyyədə dərs deməsinə imkan verir». Həmin xahiĢə əsasən 18 – X – 1839-cu ildən o , türk-tatar Ģöbəsində müvəqqəti iĢə qəbul edilir. Bu vəzifədə o 1845-ci ilə qədər çalıĢmıĢdır. 1855-ci ildə Qazan universitetindən ġərq dilləri Ģöbəsinin Sankt-Peterburq universitetinə keçməsi ilə əlaqədar olaraq tədris hissəsinin və qardaĢı Mirzə Kazım bəyin təkidinə baxmayaraq o, iĢdən azad edilmiĢdir. Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy isə ġərq fəlsəfəsini, islamĢünaslığı Avropa və rus elmini mükəmməl mənimsəmiĢ çox görkəmli bir alim olmuĢdur. O, rus xalq maarifinin, dilçiliyin inkiĢafında eləcə də türkologiyanın inkiĢafında, habelə türkologiyanın Rusiyada yayılması və inkiĢafında misilsiz xidmətləri olmuĢ görkəmli Ģəxsiyyətdir. Mirzə Məhəmməd Əli Qasım oğlu Kazım bəy 22 iyul 1802-ci ildə Ġranda RəĢt Ģəhərində anadan olmuĢdur. Onun atası Hacı Məhəmməd Qasım Kazım bəy ġərqi səyahət edərkən RəĢt Ģəhərinin qubernatoru Mir Bağır xanın qızı ilə evlənmiĢdir (1801). Mirzə Kazım bəyin 5 yaĢı olanda atası Hacı Məhəmməd Qasımı Dərbənd Ģəhərinə ġeyxülislam dəvət etmiĢlər. O, bu vəzifədə 1820-ci ilədək iĢləmiĢdir. Mirzə Kazım bəy 9 yaĢı olanda – yəni 1811 -ci ildən anası ilə birlikdə Dərbəndə – atasının yanma köçmüĢ, burada o təhsilini mükəmməlləĢdimiĢdir. Hələ Ġranda ikən M. Kazım bəy Quranı oxumağa həvəs göstərirdi. Sonralar atası onun istedadını görüb özü kimi oğlunu da ġeyxülislam etmək fikrinə düĢdü. Buna görə də oğlu ilə özü bilavasitə məĢğul olmağa baĢladı. Atasından ilahiyyatı, ərəb, fars və Azərbaycan dilini mükəmməl öyrənən Mirzə Kazımbəy 17 yaĢında ikən «Ərəb dili qrammatikasının təcrübələri» adlı elmi əsərini yazdı. Atası oğlunun bu istedadını Nəcəf və Kərbola kimi Ģəhərlərdə oxutmaqla daha da inkiĢaf etdirmək istəyirdi. Lakin onun arzusu baĢ tutmur. Çar hakimiyyəti orqanları Hacı Məhəmməd Qasımı Ġran hökumətinə casusluq etməkdə ittiham edir və əsassız dəlillərlə onu məhkəməyə verərək 1820-ci ildən HəĢtərxan Ģəhərinə sürgün edir. M. Kazım bəy Rusiyadan Ġrana köçmək qərarına gəlir. Ona görə də heç olmazsa, bir dəfə atası ilə görüĢmək üçün 1821 -ci ildə HəĢtərxan Ģəhərinə gəlir. Bir il xristianlar içərisində yaĢayan Məhəmməd Qasım, oğlunu missionerlərlə tanıĢ edir, islam dininin üstünlüklərini sübut etməyi xahiĢ edir. Lakin gənc bunun əvəzində ərəb və fars dillərini bildiyini sübut edir. O, islam dinini mükəmməl bildiyi kimi, xristianlığın da mahiyyətini öyrənməyi qarĢısına məqsəd qoyur və bu məqsədlə yəhudi və ingilis dillərini öyrənir. M. Kazım bəy 1826-cı ildən Qazan universitetində ġərq dillori üzrə mühazirələr oxuyur. 1828-ci ildə türk-tatar dilləri kafedrası yarandığı gündən Kazım bəy onun müdiri olur. Bu vaxtdan baĢlayaraq onun Ģöhrəti bütün Rusiyaya yayılır. 1829-cu ildən Londonda kral Asiya cəmiyyəti Kazım bəyi özünün həqiqi üzvü seçir. 1830-cu ildə Qazan universiteti onu ġərq dilləri üzrə adyunt seçir. Həmin il o, fars dilində «Ərəb dili tarixinə bir nəzər» adlı dissertasiya yazır. Bundan sonra o «Krım xanlığının tarixinə dair» (1832), «Krım xanlığının tatarlar tərəfindən alınması (1835) vəs. monumental əsərlərini yazır. 1839-cıı və 1846-cı illərdə «Türk dili ümumi sərfi» adlı əsəri ilə dilçiliyimizə böyük töhfə verir. Bu əsərdə o, Azərbaycan dilinin əsas cümlə-cəhətləri: fonetik sistemi və qrammatik quruluĢu haqqında müfəssəl məlumat verir. Əsər indi de türkologiyanın və Azərbaycan dilçiliyinin ən mötəbər mənbələrindən biri sayılır. 1845-ci ildə Mirzə Cəfər TopçubaĢovun pensiyaya getməsi ilə əlaqədar olaraq Peterburq universitetinin ġərq dilləri kafedrasına dəvət edilir. V. Qriqoryev yazırdı ki, M. Kazım bəy ərəb-fars, rus, ingilis, fransız və Azərbaycan dillərini mükəmməl bilir, həmin dillərdə mühazirə oxuyur və elmi əsərlər yazırdı. M. Kazım bəy 1870-cı ildə Sankt-Peterburq yaxınlığında Pavlov Ģəhərində vəfat etmiĢ, orada da dəfn olunmuĢdur. Azərbaycanda da XIX əsrin II yarısından baĢlayaraq dilimiz bir fənn kimi tədris edilməyə baĢlamıĢdır. Bu iĢdə S. Ə. ġirvaninin, M. ġ. Vazehin, M. T. Sidqi, M.Ə.Sabir, Mirzə Əbülhəsən bəy Vəzirov, Səid Ünsüzadə, Süleyman bəy Vəlibəyov, C. Məmmədquluzadə, RəĢid bəy Əfəndiyev, Soltan Məcid Qənizadə, Həbib boy Mahmudbəyov, Məhəmmədağa ġahtaxtinski, N. Nərimanov, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abbas Səhhət Mehdizadə, Abdulla ġaiq, Firidun bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə və onlarla baĢqa qabaqcıl ziyalılar dilimizin tədrisi ilə məĢğul olmuĢlar 1 . 20-ci illərdən sonra dilimiz ali və orta məktəblərdə geniĢ tədris edilməyə baĢladı. Bu vaxtdan baĢlayaraq Azərbaycan dilçiliyi inkiĢaf edərək ümumi türkologiyanın ön xəttinə çıxmıĢdır. Ġyirminci illərin əvvəllərində Azərbayçan dili və ədəbiyyatı məktəblərdə tədris edilməyə baĢladı. O vaxtlar öz milli kadrlarımız kifayət qədər olmadığından baĢqa Ģəhərlərdən dəvət edilmiĢ alimlər milli filologiya elmimizin inkiĢafına çox 1 A. M. B a b a y c v. «B. V. Çobanzadənin universitet Ibaliyyəti» A DU elini usurlari filoloji seriya 1970. 1 5 – 6. soh. 45. kömək edirdilər. Bunlardan Ġ.Ġ.MeĢĢaninovu, N. Y. Marrı, A. Sa- moyloviçi, N. Asimi, Köprülüzadəni və s. göstərmək olar. Hə min illərdə – 1924-cü ildə Bakıya dəvət edilmiĢ prof. B.V.Çobanzadənin adını xüsusi çəkmək lazımdır. B.V.Çobanzadə (1893 – 1937) milli filologiya elmimizin banilərindən biri kimi, dilçilik, ədəbiyyatĢünaslıq, onların tədrisi metodikası sahəsində çox qiymətli əsərlər yazmıĢdır. Alimin Azərbaycan elminin və mədəniyyətinin inkiĢafında və milli filoloq kadrlarımızın hazırlanmasındakı misilsiz xidmətlərini nəzərə alaraq onun haqqında bir qədər geniĢ məlumat vermək lazımdır. Bəkir Çobanzadə 1893-cü ildə mayın 15-də Krım quberniyasının Qarasubazar kəndində çoban ailəsində anadan olmuĢdur 1 . 1906-cı ildə RüĢdiyyə məktəbinə girib 1909-cu ildə həmin məktəbi əliyyül əla Ģəhadətnaməsi ilə bitirir. Elə həmin il təhsilini davam etdirmək üçün Türkiyəyə gedərək «Sultaniy- yo»yə daxil olur. Burada o, eyni zamanda universitetin üç illik orob və fransız dili üzrə ali kursunda oxuyur. 1915-ci ildə «Sultaniyyə»ni do əliyyül əla Ģəhadətnaməsi ilə bitirib vətənə qayıdır və həmin məktəbin zəmanəti ilə 1916-çı ildə Macarıstana gedərək PeĢte universitetinin filologiya-fəlsəfə fakültəsinə daxil olur. Dörd il Dyul Nemetin mühazirələrinə qulaq asır. D Nemet ona Ģəxsən rəhbərlik edir və fərdi məĢğul olurdu. 1919- cu ildə həmin universiteti də əlaçı diplomu ilə bitirərək fəlsəfə doktoru adı alır. B. Kaymas həmin diplomda belə 1 B. Kaymas. «Türk dili araĢdırmaları illiyi». Ankara yazıldığını göstərir: «Macarıstan darülfünununu türk filologiyası, ərəb və macar ədəbiyyatı tarixi üzrə icmal edən Bəkir Sidqi əfəndinin imtahanlar nəticəsində fəlsəfə doktoru ixrac etdiyinə dair» 2 . Universiteti bitirdikdən sonra D. Nemetin təklifi və rəhbərliyi ilə «Kodeks – Kumanikusda zahiri ahəng uyğunsuzlu- ğu və türk dillərində məxrəc bazası problemləri» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiĢ, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi adı almıĢdır. 1922-ci ildə Krım universitetinə dəvət edilir , iki ildən sonra həmin ali məktəbin rektoru olur. 1924-cü ildə S.A.Ağamalı oğlu onu Bakıya dəvət edir. Həmin ilin sentyabrında Bakıya gələn alim çox geniĢ elmi və ictimai iĢ aparır. O, Bakı Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin elmi Ģurasının sədri, Azərbaycan Dövlət Universitetinin türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, ġərq fakültəsinin dekanı, Maarif Nazirliyi nəzdində terminologiya komitəsinin rəhbəri, Azərbaycan tədqiq-tətəbbö cəmiyyəti rəyasət heyətinin elmi katibi, həmin cəmiyyətin tarix vo dilçilik seksiyasının rəhbəri idi. O, milli filoloq kadrlarımızın hazırlanmasında çox böyük rol oynamıĢdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın ən tanınmıĢ filoloqları onun tələbəsi və ya aspirantları olmuĢdur. Bunlar arasında M. M. DadaĢzadəni, M. A. ġirəliyevi, M. C. Cəfərovu, F. S» Qasmızadəni, Ə. M. Dəmirçizadəni, M. H. Hüseynzadəni, Q. K. Bağırovu, Ə. Cəfəri və baĢqalarını göstərmək olar. 1932-ci ildə o, Paris Beynəlxalq Linqvistlər cəmiyyətinin üzvü seçilmiĢdi. Bu qədər ciddi iĢlə məĢğul olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı və onların məktəblərdə tədrisi metodikasına aid ilk əsərləri yazır, bu sahədəki boĢluğu doldururdu. Cəmi 13 il respublikamızda yaĢamasına baxmayaraq, milli filologiya elmimizə 15 kitab və 150-dən artıq elmi məqalə həsr etmiĢ, Füzuli, Nəvai və «Dədə Qorqud» dastanlarının dili» adlı nəĢr edilməmiĢ monoqrafiyaları olmuĢdur. Türkologiyada özünə Ģərəfli yer tutan ilk ümumi dilçilik əsəri olan, 1924-cü ildə Bakıda nəĢr edilmiĢ «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl» adlı əsəri ilə o, respublikamızda ümumi dilçiliyin əsasını qoymuĢdur. Alimin əsas əsərləri təxminən aĢağıdakılardır (təxminən ona görə deyirik ki, onu həbs edəndə bütün əlyazmarını məhv etmiĢlər): «Türk dilinin metodikası» (Məmmədzadə ilə birlikdə) (1932), «Türk dili» (evdə pedtexnikum), (Bakı 1928), «Türk dili və ədəbiyyatının tədrisi üsulu» (I qism 1926, II qism 1927. Əsər M. F. Axundov adma Respublika kitabxanasının xüsusi fondunda 494.362 (077) (1- 63) N-li Ģifrlə saxlanılır), «Türk-tatar dialektolojisi (1927), «Elmi qramerin əsasları» (Q. Bağırzadə ilə birlikdə) (Bakı, 1932), «Türk dili» (1928), «Türk dili sərflərinin ümumi qüsurları» (1925), «Türk qrameri» (F. Ağazadə ilə birlikdə. Əsər Moskva Dövlət kitabxanasında Azərb. 3 – 5575 a N-li Ģifrlə saxlanılır, inventar – N- 244 – 72). Bunlar alimin dərslik və monoqrafiyalarının tam siyahısı deyil. B. Çobanzadənin əsasını qoyduğu Azərbaycan elmi dilçiliyi sonradan bütün sahələr üzrə sürətlə inkiĢaf etmiĢdir. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|