Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| AZƏRBAYCAN DĠLÇĠLĠYĠNĠN SAHƏLƏRĠ
Ümumi dilçilik respublikada «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl» ilə baĢlanır. Bu fənn ali məktəblərdə tədris edildikdən sonra N. Məmmədov «Dilçiliyin əsasları» (1961), A. M. Qurbanov «Ümumi dilçilik» (1977, 1990), A. Axundov «Ümumi dilçilik» (1979, 1988) dərsliklərini nəĢr etdirmiĢlər. N. Məmmədovun «Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları (1961) əsəri də müqayisəli aspektdə yazılmıĢdır. Bundan əlavə Z. Verdiyeva, F.Ağayeva və M. Adilovun «Dilçilik problemləri» (1982) adlı , əsərində də ümumi dilçiliyin problemləri Ģərh edilir. Prof. Ə. Rəcəbovun «Dilçiliyin tarixi» (1988) əsəri də bu sahədə uğurlu \ addımdır. Qrammatika. Azərbaycan dilinin elmi qrammatikasını yaratmaq dilçiliyimizin əsas vəzifəsi idi. Bu yolda ilk addımlar atılmıĢdı. Amma sabit bir dərslik və elmi qrammatika hələ yaradılmamıĢdı. M. Hüseynzadə «Müasir Azərbaycan dili» (morfologiya, 1954, 1983. Bu, beĢcildlik dərsliyin III cildi idi), Ə. Abdullayev, Y. Seyidov, A. Həsənov «Müasir Azərbaycan dili» (sintaksis, 1985) kollektiv əsərlərini yaratdılar. H. Bayramovun «Tabesiz mürəkkəb cümlə», Ə. Z. Abdullayevin «Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə» (1974), Z.Budaqovanın «Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə problemləri» monoqrafiyaları isə bu yolda atılan addımlardan idi. Azərbaycan dilinin qrammatikasının bir hissəsini də söz birləĢmələri təĢkil edir. Bu sahədə Y. M. Seyidovun xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun «Dil sistemində söz birləĢmələrinin yeri», «Azərbaycan ədəbi dilində söz birləĢmələri» (1966) monoqrafiyaları təqdirəlayiqdir. Milli dilimizin elmi qrammatikasının hazırlanmasında Azərbaycan EA Dilçilik Ġnstitutunun da xidməti az deyil. Belə ki. iki cildlik «Azərbaycan dilinin qrammatikası» (II cild 1959, 1 cild 1960), «Müasir Azorbaycan dili» (üç cildlik 1979, 1980, 1981) kimi əsərlərdə dilimizin elmi tədqiqi verilmiĢdir. Bundan əlavə, Azorbaycan dilinin bu və ya digər sahəsinə aid elmi monoqrafiyalar da yazılmıĢdır. Məs. Q. M Bağırovun «Azərbaycan dilində felin leksik-semantik inkiĢafı» (1966), H. Mirzoyevin «Azorbaycan dilində fel» (1986), A. Axundovun «Felin zamanları» (1961), M. Rəhimovun «Azərbayçan dilində fel Ģəkillərinin formalaĢması tarixi» (1965) və s. göstərmək olar. Fonetika sahəsində də səmərəli tədqiqat iĢləri aparılmıĢdır Bu sahədə Qulam Ələkbərlinin «Fonenı haqqında elmi mülahizələr»i, A. Axundovun «Azorbaycan dilinin fonemlər sistemi» (1973), «Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası» (1973), «Azor- baycan dilinin fonetikası» (1984); Ə. Dəınirçizadonin «Müasir Azorbaycan dili» (I hissə, fonetika, 1972); Z. Verdiyeva, F Ağayeva, F. Veysəlovun birlikdə yazdıqları iki hissədən ibarət «Eksperimental fonetika» (1985) və s. əsərlər dilimizin fonetik sisteminin araĢdırılmasında mühüm addım olmuĢdur. Bundan əlavə, fonetikaya yüzlərlə elmi məqalə həsr edilmiĢdir. Leksikologiya Azərbaycan dilçiliyində çox tədqiq edilmiĢ sahələrdəndir. Leksikologiya sahəsində S. Cəfərovun «Müasir Azərbaycan dili» (1970), H. Ə. Həsənovun «Müasir Azərbaycan dilinin leksikası» (1988), N. Xudiyevin «Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü» (1989), H. Bayramovun «Azərbaycan dili frazeologiyasının əsaslan» (1978), Z. Verdiyeva, F. Ağayeva və M. Adilovun «Azərbaycan dilinin semasiologıyası» (1979) və s. əsərləri göstərmək olar. Leksikoqrafiya leksikologiyanın davamı kimi həm dilçiliyimizin, həm də milli mədəniyyətimizin əsas göstəricilərindən biridir. Lüğətçilik iĢi əsasən Azərb. EA leksikoqrafiya Ģöbəsində cəmləĢdirilmiĢdir. Bu iĢə uzun müddət Ə. Orucov rəhbərlik etmiĢdir. 1949-cu ildə «Farsca-azərbaycanca lüğət», Sonra Xudadat Əzizbəyovun bir cildlik «Azərbaycanca- rusca lüğət» (1965 – 1985); Ə. Orucovun rəhbərliyi ilə üç cildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət» (1982 – 83); M. T. Tağıyevin rohbərliyi ilə «Azorbaycanca-rusca lüğət» (dörd cildliyin iki cildi 1986 – 88-ci ildə nəĢr edilmiĢdir) kitabları nəĢr edildi. Dördcildlik «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti» (I – 1966, II – 1980, III – 1983, IV – 1987) elm və mədəniyyətin inkiĢafında bir hadisə oldu. Leksikoqrafıyanın ən yüksək inkiĢaf nöqtəsi, heç Ģübhəsiz ki, ensiklopedik lüğətlərdir. Oncildlik «Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının hazırlanması bütün elm və mədəniyyət sahələrinin yüksək inkiĢafından xəbər verir. Lüğətin çox qısa müddətdə (1976 – 1987) nəĢr edilməsi milli mədəniyyətimizə bir töhfə oldu. Bundan əlavə, saysız-hesabsız terminoloji və orfoqrafiya lüğətləri də nəĢr edilmiĢdir. Dil tarixi bir fənn kimi ali məktəblərdə keçilməyə baĢladıqdan sonra dilçiliyin də müstəqil sahəsinə çevrilmiĢ və bu sahədə səmərəli araĢdırmalar aparılmıĢdır. Bu sahədə ilk tədqiqat iĢini Ə.M.Dəmirçizadə aparmıĢdır. Alim 1935-ci ildən baĢlayaraq ardıcıl Ģəkildə dilimizin tarixini öyrənmiĢ və bu sahədə ən böyük uğurlar əldə etmiĢdir. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasının öyrənilməsi sahəsindən danıĢanda isə N.M.Xudiyevin və M.Cahangirovun adlarını da çəkmək lazımdır. H.Ġ.Mirzəzadənin «Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası» (1961), «Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi» (1968, 1990) kitabları bu sahənin təməlini qoymuĢdur. Dil tarixi sahəsində T. Ġ. Hacıyevin də xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. Onun K. Vəliyevlə birlikdə yazdığı «Azərbaycan dili tarixi» dəyərli vəsaitdir. Eyni adlı əsərin ikinci hissəsini T. Ġ. Hacıyev özü tək yazmıĢdır (1987). Bu hissə əvvəlkindən öz elmi dəyəri ilə xeyli irəli getmiĢdir. Dialektologiya baĢqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də canlı dialekt və Ģivələri öyrənir. Bu iĢ iyirminci illərdə B. Çobanzadə və N. AĢmarin tərəfindən baĢlanmıĢ, sonra M. ġ. ġirəliyevin «Azərbaycan dialektologiyasının əsaslan» (1962 – 1968) əsəri dialektlərimizin öyrənilməsində mühüm addım olmuĢdur. Burada o, dialekt və Ģivələrimizin fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri haqqında geniĢ məlumat verir. M. Ġslamovun «Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti» (1968), R. Rüstəmovun «Quba dialekti» (1961), prof. A. H. Vəliyevin AbĢeron dialekt və Ģivələri üzərində apardığı elmi- tədqiqat iĢləri diqqətəlayiqdir. Dialektlərimizin hamısı monoqrafik surətdə tədqiq edilmiĢdir. Onlar haqqında ya monoqrafiyalar, ya da dissertasiyalar yazılmıĢdır. Türkologiya sahəsində də mühüm irəliloyiĢ vardır. Azərbaycan dilçiliyi üzərində aparılan bütün tədqiqlər elə türkologiyaya daxildir. Bundan əlavə, ümumi türkologiyanın nəzəri problemləri də alimlərimizin diqqət mərkəzindədir. Bu sahədə Bakı Dövlət Universitetinin professoru F. R. Zeynalovun xidmətləri daha böyükdür. O, universitetdə türkologiya kafedrasını yaradaraq bütün ümumi türkoloji tədqiqatları orada cəmləĢdirmiĢ, özü həmin kafedranın və elmi iĢlərin rəhbəri olmuĢdur. Onun «Türkologiyanın əsasları» (1981), «Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü» (1957), «Принципы классификации именных частей речи» (1959), «Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası» (1975) əsərləri ümumi türkologiya sahəsində dilçiliyimizin nailiyyəti hesab edilə bilər. Ġndi həmin kafedrada ümumi türkologiya sahəsində geniĢ elmi tədqiqaı iĢləri aparılır, qədim yazılı abidələr aĢkar edilir. S. Əlizadə dilimizin qədim abidəsi olan «Oğuznamə»ni iĢləyib nəĢr etdirmiĢ, Ə.Rəcəbov «Orxon-Yenisey» abidələri üzərində səmərəli iĢ aparmıĢdır. Onun bu sahəyə aid 7 monoqrafiyası vo bir lüğəti çap olunmuĢdur. Terminologiya elə bir sahədir ki, həm elmi, həm də dövlət əhəmiyyəti kəsb edir. Bütün elm sahələri üçün terminlər yaradılması məsələsi ümumdövlət səviyyəli bir iĢdir. Ona görə də Azərbaycanda terminologiya məsələsi daha ciddi Ģəkildə meydana çıxmıĢdı. Azərbaycan dilçiliyinin yuxarıda qısaca bəhs etdiyimiz sahələri haqqında kifayət qədər ədəbiyyat vardır. Terminologiya məsələsinin daha ciddiliyini və bu sahədo ədəbiyyatın azlığını nəzərə alaraq bu haqda geniĢ danıĢmaq lazımdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda terminologiya məsələsi iyirminci illərdən baĢlayaraq həm dövlətin, həm də elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiĢdir. 20-ci illərdə hələ Azərbaycan elmi terminologiya sistemi yaradılmamıĢdı. Elmi terminologiyanı necə yaratmaq, hansı bazaya əsaslanmaq çox böyük prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. Hələ iyirminci illərin əvvəlində Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdindo (sonralar tədqiq-tətəbbö və Elmlər Akademiyası yanında) terminologiya komitəsi yaradılır. 1924-cü ildən bu komitəyə B. Çobanzadə rəhbərlik edir. Bu komitənin qoyduğu bünövrə daĢı üstündə sonralar tam bir terminoloji sistem yarandığı nəzərə alınaraq bu haqda geniĢ bohs olunması vacibdir. O vaxtlar bütün leksik sistemimiz kimi, terminlərimizi do rus dilindən almağı və beləliklə, rus dili hesabına dilimizi zənginləĢdirməyi zəruri hesab edirdilər. B. Çobanzadə bu yanlıĢ fikrə qarĢı düzgün mövqe tutdu. O, termin yaratmaqda yeni bir mərhələ olan o dövrü xarakterizə edir və istilah yaratma yollarını müəyyənləĢdirirdi. O, yazırdı: «Sxolastik ərəb – fars dili əvəzinə müstəqil ədəbi dil yaranmaqdadır. Lakin hələ tamamilə yeni, müstəqil Azorbayçan elmi-ədəbi dilinə keçilməmiĢdir. Bunun üçün: 1) ərəb-fars dillərindən alınmıĢ terminlərlə qarĢılıqlı əlaqəni kəsməli; 2) ərəb və fars dillərindən alınmıĢ olan termin və ifadələrin yalnız elələrini saxlamalı ki, onlar ümumxalq leksikonuna daxil olmuĢ, vətəndaĢlıq hüququ almıĢ olsun; 3) ana dilindən süni surətdə termin yaratmaqdan saqınmaq, çünki belə terminlər çox vaxt müvəffəqiyyətsiz olur vo elmi- mədəni dildə qarıĢıqlıq yaradır; 4) beynəlxalq və Avropa terminlərinə qarĢı istiqamət götürmək, xüsusilə texniki, ictimai-iqtisadi və tibb elmində; 5) belə beynəlxalq sözləri kök kimi qəbul etmək, qrammatik formalara gəlincə bunlar dilimizin qanunlarına uyğunlaĢdırılmalıdır; 6) xüsusilə botanika, zoologiya və yerli xarakter daĢıyan baĢqa sahələr üçün termin yaratmaqdan ötrü xalq leksikonunu öyrənmək». 1 Azərbaycan elmi-ədəbi dilinin yaranması, sabitləĢməsi xeyli dərəcədə terminlərdən asılıdır. Termin yaratmaq iĢində yenicə təĢkil edilmiĢ Elmi Ġstilah Komitəsi müəyyən iĢ görməli idi. Bu komitə əvvəllər purizme yuvarlanaraq guya terminləri milliləĢdirmək yolu tutmuĢdu. Məs., hər elmin adını Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|