Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DĠLĠN SĠSTEMĠ VƏ STRUKTURU
Sistem çox geniĢ anlayıĢdır. Obyektiv gerçəklikdə, ictimai həyatda, fəlsəfi anlayıĢlarda və s. sistem vardır. Sistem anlayıĢı haqqında hələ çox qədim zamanlarda alimlərin məlumatı var idi. ■ Görkəmli yunan alimi Demokrit (y. e. ə. 430 – 1 Колухов В. И. «Введение в языкознание». М. 1987. стр.22 1*7 (ъ 370) sübüt etmiĢdir ki, «hər bir əĢya kiçik atomlardan ibarətdirə, bir bir əĢyanın öz xarici formasının olması isə onun atomlarının düzülmə sistemindən asılıdır. Sistem eynicinsli elementlərin hər hansı bir Ģəkildə birləĢməsindən ibarətdir. Məlumdur ki, vahid, tək bir element sistem yarada bilməz. Sistem yaratmaq üçün müəyyən birləĢmə toplusu lazımdır. Lakin hər hansı elementlər toplusu sistem əmələ gətirməz. ƏĢyalar, elementlər çoxluğu qaydasız (xaotik) və qaydalı (sistemli) Ģəkildə ola bilər. Məsələn, idarə üsulu sistemi, təhsil sistemi və s. müəyyən ierarxık i Ģəkildə birləĢmiĢdir, hər hansı bir birləĢmənin tərkibcə çoxluğu „ və ya azlığı sistem üçün əhəmiyyətlidir. Düzdür, sistemin əvvəli və axırı olmalıdır. Məhz bu cəhətlə sistem baĢqa qaydasız birləĢmələrdən seçilir. Məsələn, kənd təsərrüfatı briqadası nə inĢaatçılar briqadasını müqayisə edək. Kənd təsərrüfatı briqadasında ya bağbanlar, ya əkinçilər, ya pambıqçılar birləĢdiyi halda, inĢaat briqadasında həm suvaqçılar, həm bənnalar, həm rəngsazlar birləĢmiĢ olur. Kənd təsərrüfatı briqadasında eyni xarakterli əməklə məĢğul olan adamlar, inĢaat briqadasında isə | müxtəlif sənət adamları birləĢmiĢdir. ĠnĢaat briqadasını sistemlər sistemi adlandırmaq olar. Çünki həmin briqadanı təĢkil edən ayrı-ayrı qruplar eyni cinsli sənət sahibləri olub sistem təĢkil edirlər. Onların bir-birindən asılı təsəvvürü isə sistemin sistemini yaradır. Dil də belədir Dil sistemlər sistemidir A. A. Reformatski sistemə belə bir tərif verir: «Sistem həmcins qarĢılıqlı Ģərtlənən elementlərin birliyidir» Bu tərif dilin yarusdaxili sistemlərinə aiddir, Belə ki, dil səviyyələri eynicinsli vahidlərdən ibarət olur. Məsələn, fonetik sistem fonemlərdən, leksik sistem – leksemlərdən, morfoloji sistem morfemlərdən ibarət olur. Dilin sistemindən danıĢarkən onun strukturunu da unutmaq olmaz. Çünki dilin struktur iĢarələri sistem təĢkil edir. Bu iki anlayıĢı eyniləĢdirmək mümkün olmadığı kimi, onları təcrid etmək də olmaz. A. A. Reformatskinin tərifinə görə «struktur bir 1 vahid tam tərkibində müxtəlifcinsli elementlərin biriliyidir» Buradan aydın olur ki, dilin strukturu dedikdə dil səviyyələrinin birliyi nəzərdə tutulur ki, burada da eynicinsli dil elementləri mövcud olur. Dilin sistemini sintaktik-üfüqi Ģəkildə, strukturunu isə paradiqmatik – Ģaquli Ģəkildə təsəvvür etmək olar Struktur ilə quruluĢu eyniləĢdirmək olmaz. Struktur müxtəlif cinsli elementlər məcmusu kimi, quruluĢ isə sadə, düzəltmə və mürəkkəb forma kimi baĢa düĢülür. Dil strukturu dedikdə dil yaruslarının bir-biri ilə ierarxik Ģəkildə əlaqələnməsi nəzərdə tutulur Dil sistemlər sistemidir dedikdə isə, dilin quruluĢ ünsürlərinin bir-birini vasitəli Ģəkildə təĢkil etməsi və əlaqələnməsi nəzərdə tutulur. Fonemlor morfemləri, morfemlər leksemlərı, leksemlər frazem vo ya sintaqmalan, sonuncular cümləni, cümlə isə mətni yaradır. Bu da dil vahidlərinin sistemlər sistemini – strukturunu yaratması deməkdir. ' Реформатский Л. Л. «Введение и языкознание». M. 1967, стр. 25 В. Н. «Введение в языкознание». Воронеж. 1973. стр. 30 Dil yarusları. Dilçilik ədəbiyyatında rast gəldiyimiz «Dil səviyyəsi», «Dil yarusu», «Dil karkası» terminləri eyni mənada iĢlənir. Dil yarusları haqqında da fikirlər bəzən haçalanır. Məs. V.N. Peretruxin dil strukturunu iki yarusa bölür: a) diferensial, b) semantık. Diferensial yarusa V. N. Peretruxin fərqləndirici elementləri – tonemlərı daxil edir. Semantik varusa isə «informator iĢarələri» – sözləri, morfemləri. arammatik quruluĢu daxil edir 2 Alimin bu fikri ilə razılaĢmaq çətindir. Çünki dilin leksem və morfemlərini eyni səviyyədə hesab etmək düzgün deyil. Axı hamı tərəfindən qəbul edilmiĢdir ki, bir yarusda yalnız eyni cinsli elementlər birləĢir. Leksemlər, morfemlər isə müxtəlif cinsli dil elementləridir. Dil strukturu üç səviyyədən ibarətdir: a) diferensial, b) semantik, v) konstruktiv. Diferensial yarus dil səviyyəsinin birinci mərtəbəsini təĢkil edir. Burada yalnız fərqləndirici elementlər – fonemlər və onların sistemi mövcud olur. Semantik səviyyə paradiqmanın ikinci mərtəbəsini təĢkil edir. Burada leksik-serrantik sistem mövcuddur. Bu yarus məna yarusudur. Üçüncü yarus – konstruktiv yarus dilin ən yüksək mərhələsi, özünəməxsus qrammatik konstruksiyalar mərtəbəsidir. Bu yaruslar mütləq və nisbi Ģəkildə müstəqildir. Onların mütləq müstəqilliyini Ģərtləndirən cəhət öz vahidlərinin olmasıdır. Hər bir yarusun öz vahidi vardır. Bu yarusların müstəqilliyinin nisbiliyi isə onunla əlaqədardır ki, bunlar arasında qəti sərhəd qoymaq olmaz. Belə ki, bir yarusun vahidi baĢqa yarusa keçə bilir. Məsələn, «o» səsini götürək. Bu, səs kimi diferensial yarusun, iĢarə və Ģəxs əvəzliyi kimi semantik yarusun, cümlənin mübtədası və təyini olduqda isə konstruktiv yarusun vahidi olur. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|