Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DĠLĠN FUNKSĠYALARI
Dilin funksiyası dedikdə onun yerinə yetirdiyi vəzifələrin məcmusu nəzərdə tutulu. ĠĢlənmə dairəsindən və genealoji mənsubiyyətindən asılı olmayaraq dillər müəyyən funksiyaları yerinə yetirməlidir. Belə ki, bəzi funksiyalar vardır ki, onları yerinə yetirməzsə, dil adlana bilməz. Dilin baĢlıca funksiyaları ilə yanaĢı, onun struktur elementlərinin yerinə yetirdiyi funksiyalar vardır ki, onlar da bütövlükdə dil funksiyasına aid edilir. Məs., inteqral və diferensial funksiyalar əslində fonemlərə aiddir. Fonemin isə öz funksiyasını məhz dil sistemində reallaĢdırdığım nəzərə alaraq bu funksiyaları da dilə aid edirlər. Çünki fonemlərdə olduğu kimi, dildə də inkiĢaf prosesində inteqrasiya və diferensiasiya prosesləri gedir. Dilin osas funksiyalarından bir neçəsinə diqqət yetirək: I) kommunikativ, 2) ekspressiv, 3) nominativ, 4) idrakı 5) emotiv 6)inteqrallaĢdırma, 7)diferensiallaĢdırma. Kommunikativ funksiya. Bu funksiyanın adı latın mənĢəli – communicatia məlumat vermə mənasındadır. Bu funksiya dilin insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olmasını Ģərtləndirir Ġnsanlar dildən baĢqa, əl hərəkətləri, üzün mimikası, Ģərti iĢarələr, siqnallar, musiqi, rəsm əsəri və s. vasitələrlə də ünsiyyət saxlaya bilər, müəyyən fikir ifadə edə bilərlər. Amma bunların heç biri insanlar arasında dil qədər dərin, dəqiq, sabit ünsiyyət yarada bilməz. Buna görə də «Dil insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir» fikri tamamilə doğrudur. Dil danıĢanla dinləyən arasında ikitərəfli münasibət yaratmalıdır. Yəni danıĢanla dinləyən arasında anlaĢma olmalıdır, belə ki, danıĢanı dinləyən baĢa düĢməli, danıĢan öz düĢündüyü ətrafında dinləyəni daĢındırmalıdır.(Kommunikasiya o vaxt baĢ verir ki, danıĢanla dinləyən arasında tam mənalı düĢünmə və daĢınma prosesi getsin. Əks təqdirdə iki adam bir- birini baĢa düĢməz. Bu, dilin kommunikativ funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi deməkdir. Dilin ünsiyyət vasitəsi ola bilməməsi bir neçə halda mümkündür: a) danıĢan dinləyənin bilmədiyi dildə fikrini ifadə etdikdə, b) bir dilin leksik materialını baĢqa dilin qrammatik qəlibində təqdim etdikdə və s. Birinci halda dinləyən eĢitdiyi sözləri öz təfəkkür süzgəcindən (analizatorlarından) keçirə bilmədiyi üçün, həmin eĢidilən material yalnız birinci siqnal sistemi səviyyəsində qalacaq. Hətta eĢitdiyinə düzgün reaksiya da verə bilməyəcək. Nəticədə ikinci siqnal (siqnallar siqnalı) dil yaranmayacaq. Ġkinci halda kommunikasiyanın yaranmamasının səbəbi dillərin müxtəlif qrammatik quruluĢa malik olmasıdır. Məsələn, Azərbaycan dili materialını rus dilinin qrammatik qəlibində vo əksinə təqdim etdikdə fikir anlaĢılmır. Rus dilindəki «Qde mı naxodımsa?» cümləsini Azərbaycan dilinə hərfi tərcümə etsək «Biz harada yerləĢirik?» kimi tərcümə etsək, fikir alınmaz, hətta belə suala cavab da verməzlər. Ekspressiv funksiya. Ekspress indi artıq hamının baĢa düĢdüyü tez çatdırma mənasındadır. Dilçilik termini olaraq ifadəlilik, fikri ifadə etmə, çatdırma mənasında iĢlənir. Dilin bu funksiyası onun fikir ifadəsi vasitəsi olmasını Ģərtləndirir. Görkəmli gürcü alimi A. S. Çikobava dilin bu iki funksiyasını müqayisə edərək üstünlüyü kommunikativ funksiyaya verir. O, yazır: «Dil üçün daha vacib olan nədir – ünsiyyət vasitəsi, ya fikir ifadəsi vasitəsi olmaq? Ġlk baxıĢda elə görünə bilər ki, axırıncı (fikir ifadəsi vasitəsi olmaq - A.B) çünki dediyini əvvəlcədən düĢünməsən onu sözlərlə ifadə etmək olmaz. Bununla belə, dilin əsas vəzifəsi – ünsiyyət vasitəsi olmasından ibarətdir (kommunikativ funksiya)» 1 . Bunu A. Çikobava aĢağıdakı fikirlə sübut edir ki, dil insan cəmiyyətində fikir ifadəsi vasitəsi kimi deyil, ünsiyyət vasitəsi kimi, yaranmıĢdır. A. Çikobavanın fikri ilə qeydsiz-Ģərtsiz razılaĢmaq olmaz. Çünki ibtidai insan fikrini ifadə etmək üçün baĢqasına müraciət etmiĢdir. Ġkinci tərəfdən, danıĢan fikir ifadə etməzsə, dinləyən nə baĢa düĢəcək? Belə olduqda onlar arasında ünsiyyət olacaqmı? Halbuki, fikir ifadə etmədən, Yəni obyektiv gerçəklikdoki əĢya və hadisələr haqqında heç bir məlumat vermədən danıĢmaq olar. Məs., ġerbanm məĢhur «nıoyıca» Ky3ztpa uıreKO öyruıa- Hyna 6oxpa u KyapauHT öoKpeHKa» cümləsini götürək. Burada rus dilinin bütün qrammatik qanunlarına əməl edilmiĢdir. Amma sözlərin mənası olmadığı üçün fikir ifadə edilməmiĢdir. Azərbaycan dilində do buna yüzlərlə misal göstərmək olar. Məs., Buzovna dağ ciyərinin ayağı altındakı dairəvi kvadratdan doyunca doğrayıb raket plovu oldu. Bu cümlədə qrammatik cəhətdən hor Ģey öz yerindədir. Amma cümlə bütövlükdə fikir if'adə etmədiyi üçün, ünsiyyət də yarada bilmir. Bu səbəbdən də demək lazım gəlir ki, bu funksiyalar bir-biri ilə qarĢılıqlı olaqədədir. Bunun əksini düĢünmək dillə təfəkkürü təcrid etmək, birinciyə üstünlük vermək kimi yanlıĢ nəticəyə gətirər. Nominativ funksiya. Adından da göründüyü kimi, bir dilin adlandırma funksiyasıdır. Yəni danıĢan nəyi isə adlandırmalı, nədənsə bəhs etməlidir Bu da təfəkkürün elementləri olan anlayıĢlarla bağlıdır. Fikir anlayıĢlar zəncirindən ibarot olduğu kimi, cümlə də sözlər zəncirindən ibarətdir. Əgər danıĢan heç nəyi adlandırmasa, heç nədən bəhs etməsə, heç bır fikir ifadə etməz, bunsuz isə onu baĢa düĢməzlər – kommunikasiya yaranmaz. Bunu çox asanlıqla sübut etmək olar Avtosemantik (müstəqil mənalı) sözlər iĢlədilməyən söz yığımını cümlə hesab etmək olmaz, Məsələn, Ah, görəsən, necə, bəli. kaş, heç, amma, qədər, ki, sonra. Bu söz yığımı da heç bir məna ifadə etməyib. Çünki buradakı dil vahidlərinin müstəqil-nominativ mənası yoxdur. Bu söz yığımı nə fikir ifadə edir, nə də ünsiyyət üçün yarayır. Bu, bir daha subut edir ki, dilin funksiyaları bir-biri ilə sıx surətdə əlaqədar olub, biri digərini Ģərtləndirir. Ġdraki funksiya. Dilin idraki funksiyası dil vasitəsilə obyektiv gerçəklikdəki əĢya və hadisələri, ictimai həyatdakı mücərrəd kateqoriyaları dərk etməyə xidmət edir Ġnsan bütövlükdə dünyanı dil vasitəsilə dərk edir. Ġlk əvvəl konkret və gündəlik həyatda lazım olan əĢyalar haqqında adamda anlayıĢlar yaranır. Məsələn, çörək, daĢ, su, xörək və s. haqqında üç-dörd yaĢlı uĢağın məlumatı olduğu halda, məhəbbət, xoĢbəxtlik, xəyanət, sədaqət və s. haqqında onun heç bir anlayıĢı ola bilməz. Mücərrəd anlayıĢları dərk etmək üçün mücərrəd təfəkkür inkiĢaf etməlidir. Bu isə məhz dil vasitəsilə ola bilər. Atalar sözündə deyilir ki, kar olsun o qulaq ki gündə bır söz eĢitməsin. Yəni gündə bir söz eĢitməklə insan öz idrakını, dərk etməni, təmin etdiyi kimi, öz təfəkkürünü zənginləĢdirir. Ġdrak prosesində insanın aldığı ilkin məlumat daha çox sözlərlə ifadə edilir. Bir sözlə, insan öz dili vasitəsilə təbiət vo cəmiyyət sirlərini öyrənmiĢ və baĢqasına çatdırmıĢdır. Özündən əvvəl yaranmıĢ bütün elmi idraki xəzinəni dil vasitəsilə əxz edir, özünün yaratdığı biliklər sistemini dil vasitəsilə gələcək nəslə irs qoyur. Emotiv funksiya. Məlumdur ki, insan öz fikirləri ilə yanaĢı, həyəcan, duyğu, hiss və s. bu kimi daxili cəhətləri də baĢqasına çatdırır. Bunun üçün dildə xüsusi vasitələr vardır. Belə ki, hiss, həyəcan, Ģadlıq, təəccüb, qəzəb və s. kimi daxili keyfiyyətləri ifadə etmək üçün dildə nidalar mövcuddur. Doğrudur, bu hisslər nidalarla ifadə edildikdə emosionallıq daha yüksək, ekspressivlik daha güclü olur. Dilin qüdrəti ondadır ki, ani hiss və həyəcanı sabit Ģəkildə ifadə edə bilir, hiss, həyəcan həm ani, həm də subyektiv olur. Onların dillə ifadəsi isə sabit – daimi vo obyektiv olur. Məsələn, bir adamın əlinə iynə batdıqda o, «uf!» deyir. Bunun əvəzində o, «əlimə iynə batdı» cümləsini də iĢlədə bilər. Ġnteqral (birləĢdirici) funksiya. Dilin sosial-ictimai funksiyalarından bəhs edərkən ünsiyyət prosesində onun birləĢdirici vəzifəsindən də danıĢmaq lazımdır Əslində, dildaxili inteqrasiya dilin xalq dili kimi formalaĢdığı dövrdə baĢ verir. Yəni dil dialektlərarası oxĢar və fərqli cəhətləri seçir, dialektlər əsasında yeni bir keyfiyyət yaranır. Müasir dilçilikdə inteqral funksiyadan danıĢarkən beynəlmiləl dillərin vəzifəsindən bəhs edilir. Bu barədə V. Ġ. Koduxov yazır: «Dil öz inteqral funksiyasını o vaxt yerinə yetirir ki, o, beynəlmiləl və dünya səviyyəli ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edilsin. ...xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edilməyən dil isə diferensial (fərqləndirici) funksiyanı yerinə yetirmiĢ olur». 1 Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|