Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MÜASĠR DÜNYA DĠLÇĠLĠYĠ HAQQINDA QISA MƏLUMAT Dünyada elə bir mədəni xalq yoxdur ki, dil haqqında bu və ya digər dərəcədə fikir yürütməsin. Elə bir inkiĢaf etmiĢ ölkə yoxdur ki, orada dilçilik konsepsiyası olmasın. BaĢqa elmlər kimi dilçilik də bir ölkədə geniĢ yayılmıĢ, baĢqasında zəif inkiĢaf etmiĢdir. Bu, birinci növbədə dünya xalqlarının bir- birinin dilinə olan marağı ilə bağlıdır. Müasir dünya dilçiliyi bütün ölkələrdə yayılmasına baxmayaraq, bu elm bir ölkədə daha çox inkiĢaf edərək məktəbə, nəzəriyyəyə çevrilmiĢ, baĢqasında isə aĢağı səviyyədə qalmıĢdır. Müasir dünya dilçiliyi dedikdə isə əvvəl: ənənəvi dilçilik, strukturalizm: Danimarka qlossematikası, Çexo-Slovakiya funksional dilçiliyi, Amerikan deskriptivizmi və etnolinqvistikası nozordə tutulur. Ənənəvi dilçilik. Dünyanın ən qabaqcıl dilçilik məktəblərindən biri olan ənənəvi dilçilik müqayisəli tarixi metoda əsaslanır. Müasir qrammatikaların, demək olar ki, hamısı ənənəvi dilçilik nümunosidir. Ənənəvi dilçilik dedikdə yalnız ənənəyə bağlı olub modernləĢməkdən uzaq bir dilçilik nəzərdə tutulmur. Ənənəvi dilçilik dil faktlarının forması ilə yanaĢı, mahiyyətinə də fikir verir. Belə ki, söz birləĢmələri arasındakı semantik münasibətlər, cümlə üzvləri arasındakı həm qrammatik-sintaktik, həm də semantik-məntiqi mənasibətlər ənənəvi dilçiliyin diqqətindən yayınmır. Bundan əlavə, ənənəvi dilçilik dil faktlarının dil sistemindəki yerini, onların sintaktik funksiyasını müqayisəli-tarixi dilçiliyin qənaətləri mevqeyindən izah edir. Ġstər nitq hissələrinin bölgüsü, istərsə də cümlə üzvlərinin və cümlə tiplərinin müəyyənləĢdirilməsi ənənəvi dilçiliyə əsaslanır. Ənənəvi dilçilik belə hesab edir ki, dil sisteminə daxil olan bütün vahidlərin dildəki mövqeyini müəyyən- ləĢdirərkən onların forması (tipi) ilə yanaĢı, mahiyyətini də nəzərə almaq lazımdır. Bu cəhət ənənəvi dilçiliyi struktura- üzmə yaxınlaĢdırır. Ənənəvi dilçilik müqayisəli-tarixi metoda əsaslandığı üçün riyazi, eksperimental və s. bu kimi metodları o qədər də məqbul saymır. Dilin mahiyyəti, funksiyaları, cəmiyyətdəki rolu və s. ekstralinqvistik cəhətləri də ənənəvi dilçilikdə öyrənilir. Dil inkiĢafının prosesləri, mərhələləri, qarĢılıqlı əlaqələri və s. ənənəvi dilçiliyin obyektinə daxildir. Strukturalizm. Dünyanın qabaqcıl dilçilik məktəblərinin çoxu struktur metoda əsaslanır. Görkəmli Ġsveçrə dilçisi Ferdinand de Sössürün təlimi əsasında formalaĢan Avropa və Amerika strukturalizmi iki ən böyük qola ayrılır. Ümumiyyətlə, dünyada struktur dilçilik məktəbi çoxdur. Onların hər biri F. de Sössür təlimindən müxtəlif cəhətləri götürür. Bütün struktur dilçilik məktəbləri üçün ümumi bir cəhət bundan ibarətdir ki, onlar dildən kənar faktorları rədd edir, yalnız dil iĢarələrini) təĢkil etdiyi dil strukturunu öyrənir. Bu səbəbdən də semiotik; struktur dilçiliyin əsasını təĢkil edir. Avropada struktur dilçilik «gənc qrammatiklər»in əsas kimi qəbul etdikləri dil faktlarınır toplanması, lakin onları sistem halında götürüb dil strukturundakı yerini müəyyənləĢdirməmək kimi meyllərini tənqid etməklə yaranmıĢdır. Struktur dilçilik dil vahidlərinin (iĢarələrinin) qarĢılıqlı əlaqə və münasibətlərinə də əhəmiyyət verir. (Bununla o, ənənəvi dilçiliyə yaxınlaĢır). Ferdinand de Sössür vəfatından üç il sonra nəĢr edilmiĢ olan «Ümumi dilçilik kursu»nda dörd əsas müddəa irəli sürmüĢdür ki, bu müddəaların hər biri sonradan yaranmıĢ struktur dilçilik məktəbinin elmi əsası olmuĢdur. Həmin əsərdə alim iddia edirdi ki, «Dilçiliyin həqiqi obyekti dildir», «Dil xüsusi sistemdir», «Dil substansiya deyil, formadır», «Dilin hər vəziyyətindo hər Ģey münasibətlərə əsaslanır». Bu müddəalar struktur dilçiliyin təməl daĢıdır. Burada alim dil elementlərinin spesifika, sistem, forma və münasibət cəhətlərini təsdiq edir. Ferdinanad de Sössürün təlimində aĢağıdakı problemlər (dixotomiyalar) aparıcı sahələrdir: dil və nitq; dil sistem kimi; dil iĢarəsi sistemi ; sinxroniya və daxroniya ; xarici və daxili dilçilik ; sintaqmatik və assosiativ əlaqələr. 50-ci illərdə strukturalizm çox güclü surətdə inkiĢaf edib, ənənəvi dilçiliyi sıxıĢdırmağa baĢlamıĢdı. Sonralar ənənəvi dilçilik öz sabitliyini qoruyub saxlaya bildi. Strukturalizmin görkəmli nümayəndələrindən V. N. Belozarovu, A. A. Zoleznyanı, L.R.Zinderi, V.N. Ġvanovu, Y.Ġ.Levini, M.Ġ.Lekomtsevi, Ġ.Ġ.Revzini və baĢqalarını göstərmək olar. Ġ. Ġ. Revzin strukturalizmin osas cəhətlərindən bəhs edərək yazır: «ModelləĢdirmə ideyası ilə bağlı olan təbii dillərin tədqiqinə mücərrəd yanaĢma buna gətirib çıxardı ki, təbii dillər iĢarələr sisteminin xüsusi hissəsi kimi öyrənildi. Dilçilik isə tədricən semiotikanın tərkib hissəsi oldu. Semiotika – iĢarələr sisteminin qanunları və funksional fəaliyyətinin ümumi cəhətləri haqqında elmdir» 1 . 1 Revzin. Ġ. 1. Sovremenaya struktunaya linqvistika. M. 1977. s. 33. 148 150 I Praqa funksional dilçiliyi. Bu məktəbin adı dilçilik ■ ədəbiyyatında müxtəlif cür çəkilir; funksional dilçilik, Praqa ■ dilçiliyi, Praqa funksional dilçiliyi, funksional Çexo-Slovakiya dilçiliyi. Bu məktəbin yaranması Vilem Mateziusun adı ilə bağlıdır. O, 1926-cı ildə Praqa Ģəhərində dəmək təĢkil etmiĢ və F. de Sössürün təlimindəki əsas müddəalardan dil sistemini və spesifikasını nəzərə almıĢdır. Avropa və Amerikanın baĢqa struktur dilçilik məktəblərindən fərqli olaraq, funksional dilçilik məktəbi nümayəndələri dil vahidlərinin məna cəhətinə də əhə- miyyət verir. Bununla belə, onlar hər bir dil vahidini və bütövlükdə dili funksional fəaliyyətdə qiymətləndirirlər. Əslində bu düzgündür. Çünki hər bir dil faktı öz mahiyyətini fəaliyyət prosesində reallaĢdırır. Funksional dilçiliyi ənənəvi dilçiliyə yaxınlaĢdıran cəhətlər də vardır. Belə ki, dildəki ekstralinqvistik faktorlara əhəmiyyət verməklə onlar müqayisəli-tarixi dilçilik prinsiplərinə əsaslanırlar. Funksional dilçilər belə hesab edirlər ki, dilçilik məntiq vo fəlsəfədən ayrılmalıdır. Praqa dilçilik məktəbinin nümayəndələri funksional əlaqə dedikdə dil vahidlərinin vahid bir struktur daxilində bir-birindən asılılıq münasibətlərini deyil, qarĢılıqlı əlaqəni nəzərdə tuturlar. Bu cəhətlə onlar dilin ən kiçik vahidi olan fonemlərin də müstəqil iĢarə kimi müəyyən funksiya daĢıdığını bir daha təsdiq etdilər. Beləliklə, onlar fonologiyanın müstəqil dilçilik sahəsi kimi elmi əsasını qoydular. Funksional dilçiliyin on görkəmli nümayəndələri aĢağıdakılardır: V. Matezius, B. Trika, U. Vaxek, V.Skaliçka, N. S. Trubetskoi, R. O. Yakobson və s. Bu alimlərin hər biri həmin məktəbin bir sahəsinin əsasını qoymuĢlar. Belə ki, Vilem Matezius cümlənin aktual üzvlənməsi (tema, rema problemi), N. S. Trubetskoy – fonologiya prinsiplərini, habelə «dil ittifaqı» anlayıĢını, R. Yakobson isə diaxronik tədqiqatda və dilin diaxronik inkiĢafında sistem anlayıĢını irəli sürmüĢdür. Bu alimlər içərisində rus alimi N. Trubetskoyu xüsusi qeyd etmək lazımdır. O, özünün fonologiyaya həsr edilmiĢ əsərini alman dilində yazmıĢdır. Əsər müəllifin ölümündən sonra ana dilinə tərcümə edilmiĢdir. Bu əsərdə N. S. Trubetskoy fonologiyanı bir elm sahəsi kimi əsaslandıraraq yazırdı: «Nitq səsləri haqqında bir deyil, iki elm yaratmaq təklif edilir. Onlardan biri nitq aktına, digəri isə dilə yönəlməlidir. Müvafiq olaraq səslər haqqında hər iki elm tədqiqat üçün tamamilə müxtəlif metodlar totbiq etməlidir. Nitq aktı səsləri haqqında elm hansı ki, konkret fiziki hadisələrlo əlaqədardır, o. təbii metodlardan istifadə etməlidir. Dil səsləri haqqında elm isə, əksinə, linqvistik (yaxud sosial-elmi) metodlardan istifadə etməlidir. Biz nitq aktı səsləri haqqındakı elmi fonetika, dil səsləri haqqındakı elmi fonologiya adlandırırıq» 1 . Praqa funksional dilçilik məktəbi son illərdə daha böyük uğurlar əldə etmiĢdir. Onun bəzi müddəaları Almaniyada da özünə tərəfdarlar tapmıĢdır. Ġndi dil vahidlərini, səsləri, morfemləri, leksemləri, cümlə üzvlərini və cümlələri funksional fəaliyyət prosesində götürmək və onların öz potensial imkanlarını reallaĢdırma yolları həm dilçilik nümayəndələrinin, həm də Z.ġmidt, A. Dresler kimi alman dilçilərinin konsepsiyalarının əsasını təĢkil edir. Praqa funksional dilçiliyi əsasında yaranana «Mətn dilçiliyi» müasir dilçiliyin on aparıcı sahələrindəndir. XX əsrin II yarısından baĢlayaraq bu sahə Azərbaycanda da geniĢ tədqiq edilir. Bu sahədə K.M.Abdullayevin, Ə.Abdullayevin, A.Y.Məmmədovun, N.Novruzovanın və b. adlarını xüsusi çəkmək lazımdır. Müasir alman dilçiliyi. Almaniyada nəzəri dilçiliyin əsasları hələ XIX əsrdə qoyulmuĢdur. XX əsrin birinci yarısında burada dilçilik tədqiqatları bir qədər azalır. 20-ci illərdən baĢlayaraq Almaniyada həm struktur dilçilik, həm də müqayisəli-tarixi dilçilik inkiĢaf edir. Dilçilik sahəsində bir çox konsepsiyanın vətəni Almaniya olmuĢdur. Yuxarıda adlarinı çəkdiyimiz Ziqfrid ġmidt və Avqust Dresler mətn linqivistikası və sintaktik tam üzərində yeni tədqiqatları ilə diqqəti cəlb edirlər. Onlar sübut etdilər ki, mətn dil vahididir. Beləliklə, dilin ən böyük vahidi kimi cümlə öz statusunu itirir. Onlar habelə mətnin quruluĢu, sxemi, hüdudu və növləri haqqında ideyalar irəli sürdülər. Almaniya Elmlər Akademiyası Dilçilik 1 Зиндер Л. P. «Общая фонетика». M. 1979. стр. 7 – 8. 152 Ġnstitutuna uzun müddət rəhbərlik etmiĢ Günter Foydel müasir alman dilinin aktual problemlərini tədqiq etmiĢdir. Almaniyanın ali məktəblərində dərslik kimi istifadə edilən V. ġmidtin «Alman dili nəzəriyyəsi» adlı əsəri dilə yeni mövqedən yanaĢma əsasında yaranmıĢdır. K. F. Mayer isə dil, və təfəkkür problemlərini iĢıqlandırır. Almaniyada yeni yetiĢən dilçilər nəsli yeni Humboldtçuluqdan tədricən uzaqlaĢırlar. 1 Almaniyada müxtəlif problemlər üzərində aĢağıdakı alimlər iĢləyir: 1) Vilhelm ġmidt – nəzəri dilçilik.sosialinqvistika. 2) Verner Noyman – struktur dilçilik, sosialinqvistika. 3) Rudolf Qrosse – dialektologiya. Alman ədəbi dili problemi üzrə. 4) Qabriele ġib – alman dili tarixi. 5) Ġ. ġmidt – alman dili tarixi, ədəbi dilin normaları məsələsi. 6) Renata BauduĢ – alman dilinin leksikologiyası. 7) Rut Klapenbax – alman dilinin leksikoqrafıyası. 8) Ġoannes Fridrix – yazı problemləri və s. Danimarka qlossematikası. Danimarka və ya Kopenhagen qlossematikası öz ideyasını F. de Sössür təlimindən alan Avropa struktur dilçiliyinin inkiĢaf etmiĢ qollarındandır. Danimarka qlossematikasının ən görkəmli nümayəndələri – V. Broyndal, L. Yelmslev, X. Uldall və baĢqalarıdır. Qlossematika termini «qlossa» – söz haqqında elm deməkdir. GeniĢ menada qlossematika sözün, daha doğrusu, dil vahidlərinin təcrübəyə qədər və təcrübəsiz anlaĢılmasını əsas götürən, onun «substansiyasına» diqqət verməyən dilçilik cərəyanıdır. Qlossematiklər dili çılpaq əlaqələr sistemindən ibarət hesab edirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, dil vahidlərinin oxĢar və fərqli cəhətlərini müqayisə edərək aĢkara çıxarmaq lazım deyil. Qlossematika məktəbinin nümayəndələrinin əsaslandığı apriora metodu əslində idealist metod olub sübut etməyə çalıĢır ki, dil faktları haqqında məlumatı biz onları təcrübi Ģəkildə Öyrənmədən daha əvvəl alırıq. Məzmun, ifadə, semantik- məntiqi cəhətlərinin öyrənilməsi, habelə cümlə üzvləri və mürəkkəb cümlə tərkibinə daxil olan sadə cümlələrin sintaktik və semantik münasibətlərinin öyrənilməsi inkar edilir. Beləliklə, onlar dili sırf əlaqələr sistemi kimi götürüb, onun yalnız struktur cəhətlərinə əhəmiyyət verirlər. Amerika deskriptivizmi. Deskriptiv sözü ingiliscə des- kription sözündən olub, təsvir deməkdir. Deskriptiv dilçilik struktur dilçiliyin bir Ģaxəsidir . Amerikada dilçilik elmi Avropaya nisbətən çox gec yaranmıĢ və əslində praktik tələbdən irəli gəlmiĢdir. Belə ki, Amerikada hinduların dillərinə maraq artdıqdan sonra yazısı olmayan dilləri, tədqiq etmək, onlar üçün yazı sistemi yaratmaq yeni bir sahəni «Amerikanistika» sahəsini yaratdı. Həmin məktəbin banisi Frans Boas (1858 – 1942) hinduların dili üzərində təsvir-tədqiq iĢləri aparır. Bundan əlavə, deskriptiv məktəbinin nümayəndələri ġimali və Cənubi Amerika Eskimoslarının, Kvakitul, Omeyda, Tsimit və s. dillərini tədqiq etməyə baĢlamıĢdılar. Deskriptiv dilçiliyin əsas müddəaları həmin məktəbin banisi F. Boasın 1911 -çi ildə nəĢr etdirdiyi «Amerika hindularının dillərinə aid rəhbərlik» adlı əsərinin giriĢ hissəsində verilmiĢdir. Burada o, göstərirdi ki, hər bir dil öz xüsusi tipi, səsləri, forma və mənası əsasında təsvir edilməlidir. Buradan aydın olur ki, deskriptiv dilçilik dil vahidlərinin tədqiqini – mahiyyətcə araĢdırılmasını ikinci plana çəkirlər. Və belə bir yanlıĢ nəticəyə gəlirlər ki, dilçiliyin əsas vəzifəsi dili tədqiq etmək deyil, təsvir etməkdir. Bu səbəbdən do onlar heç özlərinin danıĢa bilmədikləri hinduların, eskimosların və s. dilləri üzərində iĢ aparmağa baĢladılar. Bundan sonra amerikan dilçiliyində dilə, onun hərtərəfli öyrənilməsinə həvəs daha da artır. Belə ki, 1924-cü ildə «Amerika dilçilik cəmiyyəti», 1926-cı ildə həmin cəmiyyətin nəzdində dilçilik institutu təĢkil edilir. Ölkənin Harvard, Miçiqan, Pensilvan universitetlərində və baĢqa elmi müəssisələrində dillərin tədrisi baĢlanır. Dərslik və qrammatikaların hazırlanması üçün zərurət yaranır. Buna görə də görkəmli Amerika dilçisi Leonard Blumfildin 1933-cü ildə məĢhur «Dil» adlı əsəri meydana gəldi. Bu əsər deskriptıv dilçiliyin ən görkəmli nümunəsi idi. Bu əsərdə müəllif dil faktlarının çılpaq Ģəkildə təsvirini verməklə avropalı həmkarları olan qlosse- matiklərə yaxınlaĢır, digər tərəfdən isə dilçiliyi dəqiq elmlər cərkəsinə keçirməyə cəhd edirdi. Blumfild «Dil» adlı əsərində bir sıra cəhətlərlə öz sələflərindən ayrılır. Belə ki, o, dildə gedən fonetik dəyiĢikliyi zəruri, qanunauyğun və analoji əsasda baĢ verən hadisə hesab edir və belə bir qərara gəlirdi ki, dildə səs dəyiĢmələri müntəzəm gedir. Blumfild dili cəmiyyət həyatının üzvi atributu hesab edirdi. Dilin nitqdən fərqini düzgün müəyyənləĢdirən L. Blumfild məhz nitqi ünsiyyət vasitəsi, danıĢanla dinləyən arasında əlaqə yaradan vasitə hesab edirdi. Blumfıldin bir sıra dünyakörüĢləri Avropa müqayisəli-tarixi dilçiliyilə də səsləĢir. O, formadan bəhs edərkən bütövlükdə dil sözündən istifadə edir və burada məna əlaqələri do axtarırdı. L. Blumfild qrammatika məsələlərində də orijinal mövqe tuturdu. O, qrammatikanın özünü forma hesab etməkdən əlavə, dildə sadə və mürəkkəb formalar olduğunu da göstərirdi. Blumfildin vəfatından sonra Z.Harris «Struktur dilçilikdə metodlar», Q. Qlison «Deskriptiv dilçiliyə giriĢ» əsərləri ilə deskriptiv dilçiliyi daha da inkiĢaf etdirdilər. Deskriptiv dilçiliyin inkiĢafı Amerikada yeni dilçilik sahələrinin: nyazı dilçilik, kibernetika dilçiliyi, maĢın dilçiliyi və baĢqa sahələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Amerikan etnolinqvistikası. Adından göründüyü kimi, etnolinqvistika dili etnoqrafiya, mədəniyyət tarixi, psixologiya, antropologiya sahələri ilə əlaqəli Ģəkildə götürür. Doğrudan da, dilin mənĢəyi, dil strukturundakı özünəməxsusluq və s. Cəhətlər yuxarıdakı problemlərlə az və ya çox dərəcədə əlaqədardır. Bu, xüsusilə xalqın tarixini, onun ənənəsini dil materialı əsasında öyrənirkən meydana çıxır. Məlumdur ki, dili xalq əxlaqı, ruhu, ənənəsi, tarixi və s, ilə əlaqələndirmək ideyasını V, F. Humboldt meydana atmıĢ, F. Boas Amerikada bu fikri geniĢləndirmiĢdi. Bu ideyalar əsasında da Amerikada yeni bir dilçilik məktəbi – etnolinqvistika yarandı. Yeri gəlmiĢkən göstərmək lazımdır ki, etnolinqvistika deskriptiv dilçiliklə demək olar ki, eyni vaxtda yaranmıĢ və özünə daha çox tərəfdar tapmıĢdır. Bunun səbəbi, hər Ģeydən əvvəl, etnolinqvistikanın daha sado ideyalara malik olması idi. Amerikan etnoiinqvistikasının banisi və ən görkəmli nümayəndəsi Edvard Sepir (1884 – 1934) idi. O, «Dil» (1921) və «Dilçiliyin elm kimi mövqeyi» (1926) əsərlərində etnolinqvistikanı elmi cəhətdən əsaslandıraraq dili xalq həyatı, mənəviyyat tarixi, ənənəsi və s. cəhətlərlə əlaqələndirirdi. O, etnolinqvistikanın əsasını qoysa da, desk- riptiv dilçiliyin də inkiĢafında mühüm rol oynamıĢdır. E. Sepir dili cəmiyyət həyatı, onun dünyagörüĢü ilə sıx bağlayırdı. O, belə hesab edirdi ki, dil nəinki xalqın keçmiĢ mədəniyyət tarixini öyrənməyə kömək edir, habelə cəmiyyətdə mədəniyyətin gələcək inkiĢafı üçün də çox mühüm rol oynayır. O, habelə dili insan davranıĢı ilə də əlaqələndirirdi. Edvard Sepirin davamçısı Bencamenli Uorfdur (1897 – 1941). Uorföz müəllimi (onun mühazirəsini dinlədiyi və dilçilik ideyalarının təsiri altına düĢdüyü üçün E. Sepiri müəllimi hesab edirdi) E.Sepirin fikirlərini daha da dərinləĢdirmiĢdi. Uorf fəlsəfi anlayıĢlar olan zaman və materiya anlayıĢlarının müxtəlif dillərdə müxtəlif cür təzahür etməsini dilin daxili mahiyyətində məkan və zaman anlayıĢlarının müxtəlif dillərdə müxtəlif cür ifadə edilməsini dilin qrammatik quruluĢunda deyil, xalq ruhunda axtarırdı. Bu əlbəttə yanlıĢ fikir idi. Dünya strukturalizmində ümumi çəhət olaraq aĢağıdakıları göstərmək olar: 1. Dil müəyyən strukturdan ibarətdir. O, qarĢılıqlı əlaqəli, bir-birini Ģərtləndirən elementlərin məcmusudur. 2. Dil hər Ģeydən əvvəl sinxron Ģəkildə öyrənilməlidir. 3. Dilin öyrənilməsi onun formasından çıxıĢ edərək aparılmalıdır. 4. Dilçilik çalıĢaraq dəqiq elmlər sırasına keçməlidir. Kiçik fərqlərlə Amerika dilçiliyini üç məktəbə (istiqamətə) ayırmaq olar: l. Blunfildin tələbəsi olan Yel məktəbinin nümayəndələri - C.Treycer, B.Blok, Z.Hərris, Y.Smit; 2. En-Arbar (Miçiqan Ģtatı) məktəbinin nümayəndələri - K.Payk, C.Friz, Y.Nayda; 3. Transformasion təhsil məktəbi nümayəndələri - N.Xomski, P.Liz. Son vaxtlar U.Çeyfın tədqiqatları diqqəti daha çox cəlb edir. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|