Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MƏDƏNĠYYƏTĠN
ĠNKĠġAFINDA VƏ XARĠCĠ DĠLLƏRĠN ÖYRƏNĠLMƏSĠNDƏ DĠLÇĠLĠYĠN ROLU Dilçiliyin özünün bir elm kimi inkiĢafı mədəĢiyyətin inkiĢafından xəbər verir. Bütün elmlər mədəni inkiĢafın nəticəsidir. Onların hamısı bu və ya digər dərəcədə mədəniyyətin inkiĢafına xidmət edir. Ġctimai elmlər isə milli mədəniyyətin inkiĢafına daha çox kömək edir. Bu sahədə dilçiliyin xüsusi yeri vardır. Mədəniyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada dildən istifadə edilməsin. Bu isə ədəbi dilin üslubi diferensial xüsusiyyətlərini Ģərtləndirir. Məs., ədəbi dilin mətbuat üslubu, poetik üslub və s. məhz dil normalarına əməl etməklə yaranır ki, bunu da tənzim edən, ümumiləĢdirən dilçilik elmidir. Əgər səhnə üslubu elmi üslub ilə eyniləĢmiĢ olsa, onda dramaturgiyada bədiilikdən danıĢmaq olmaz. Mədəniyyətin inkiĢafında dilçiliyin tətbiqi sahəsi daha çox iĢtirak edir. Məs., leksikoqrafıyanı götürək; dilçiliyin bu sahəsi bu və ya digər elm və mədəniyyət sahəsi üçün lüğətlər hazırlamaq, ensiklopediyalar tərtib etmək üçün elmi əsas verir. Bir xalqın milli ensiklopediyasının yaranması onun milli mədəniyyəti üçün çox vacib meyarlardan biridiı. Tətbiqi dilçiliyin tərcümə nəzəriyyəsi dünya elm və ədəbiyyatı ilə tanıĢ olmaq üçün lazım olan tərcümə iĢlərim düzgün istiqamətləndirir və onun elmi-metodoloji əsaslarını hazırlayır. Tərcümə prinsipləri, metodları, tərcüməçinin mövqeyi, tərcümə edilən əsərin növ və janr xüsusiyyətləri və s. nəzərə alınmadan əsəri uğurla tərcümə etmək olmaz. Bu prinsipləri hazırlayan, sistemləĢdirən məhz dilçilikdir. Orfoqrafıya nəinki yazı mədəniyyəti, habelə elmi düzgünlük vo yazıda dəqiqlik deməkdir. Bu gün dünya dilləri əsasında çoxlu mətbuat, kitab, jurnal, qəzet vo s. nəĢr edilir. Əgər bu metodu orqanların hər biri istədiyi kimi yazsa, daha doğrusu, ümumi prinsiplər olmasa, onda yazıda hərc-mərclik yaranar, çox vaxt yazanla oxuyan arasında düzgün kommunikativ münasibət yaranmaz. Dilçilik elmi belə bir çətin vəzifənin öhdəsindən gələrək ümumi düzgün yazma prinsiplərini müəyyənləĢdirib həyata keçirir. Məlumdur ki, elmi-ədəbi dil normalarını dilçilik elmi hazırlayır. Orfoqrafıyada olduğu kimi, düzgün ədəbi tələffüzdə (orfoepiyada) də xüsusi, hamının riayət etməli olduğu normalar mövcuddur. Orfoqrafıya ilə orfoepiyanın qarĢılıqlı münasibətini do dilçilik müəyyən edir. Belə ki, «DanıĢdığımız kimi yazmalımı və ya yazdığımız kimi danıĢmalıyıqmı?» prinsipinin tətbiqi dilçiliyin mühüm sahəsidir. Yazdığımız kimi danıĢsaq, dildə bayağı tələffüz formaları yaranar, çox vaxt ağırlıq törənər. Bu, müxtəlif sahələrdə – səhnə nitqində, televiziya və radio diktorlarının nitqində, elmi məruzə və mühazirə oxuyan natiqlərin dilində qeyri-normal, qeyri-sabit vəziyyət yaradar ki, bu da milli mədəniyyətin inkiĢafına mənfi təsir göstərər. Dilçilik elminin yaratdığı orfoqrafıya prinsipləri və orfoepiya normaları bu sahələr arasındakı nisbəti tənzimləyir. Bu və ya digər xalqın dilində olan ədəbi, bədii irsi müəyyənləĢdirmək, onların elmi-tənqidi mətnini hazırlamaq məhz dilçiliyin vəzifəsidir. Ümumiyyətlə, normativ qrammatikalardan tutmuĢ dilçiliyin geniĢ elmi problemlərinə qədər elə bir sahəsi yoxdur ki. bu və ya digər dərəcədə mədəniyyətin inkiĢafı ilə əlaqədar olmasın. Xarici dillərin öyrənilməsində də dilçilik əvəzsiz rol oynayır. Məlumdur ki, dili iki yolla öyrənmək mümkündür. Birinci, dilin öz qrammatik quruluĢundan öyrənilməsi. Bu, dil mühitində dilin sərbəst öyrənilməsi deməkdir. Bu vaxt nə qrammatikanı, nə də dilçiliyin baĢqa sahələrini bilmək tələb olunur. Bu üsulla dilin öyrənilməsi asan baĢa gəlsə də, adamı dilçi etmir, ona kömək edir. Xarici dili mükəmməl elmi əsaslarda öyrənmək, həm də qrammatika vasitəsilə öyrənmək üçün dilçilik problemlərini yaxĢı bilmək lazımdır. Ana dilinin təbii materialının əsasında xarici dili öyrənmək üçün dilçiliyin müqayisə-tutuĢdurma metodundan istifadə etmək lazımdır. Müqayisə eyni sis- temli dillər arasında aparılırsa, müxtəlif sistemli dillər arasında tutuĢdurma-qarĢılaĢdırma metodundan istifadə edilir. Dilçilik elmi tutuĢdurma-qarĢılaĢdırma metodunun elmi-üsulu əsaslarını hazırlayır. Dilçiliyin bu metodundan istifadə edilməsə, Azərbaycan auditoriyasında xarici dili tədris etmək mümkün olmaz TutuĢdurma-qarĢılaĢdırma həm fonetik, həm leksik-frazeolojı, həm morfoloji, həm də sintaktik səviyyədə aparılır. Cümlə quruluĢu konstruksiyalarının izahında, cümlə üzvlərinə suallar verilməsində mütləq xarici dili ana dili ilə qarĢılıqlı müqayisə etmək lazım gəlir. Xarici dili öyrədərkən onun qrammatik tipi, qrammatik qanun və kateqoriyaları haqqında düzgün məlumat vermək üçün həmin dilin tipoloji cəhətdən hansı dil qrupuna aid olduğunu izah etmək lazım gəlir ki, bu da dilçilikdəki dillərin tipoloji- morfoloji təsnifı haqqında dərin məlumatı olmadan mümkün deyil. Öyrənilən xarici dilin hansı dil ailəsinə, həmin ailədə hansı qrupa (yarımqrupa) daxil olmasını bilmək çox zəruridir. Xarici dili elmi Ģəkildə öyrədə bilmək üçün həmin dilin daxil olduğu konkret dil ailəsinin digər nümayəndələri haqqında da geniĢ məlumat vermək lazımdır. Bu isə dünya dillərinin genealojı təsnifıni bilmədən mümkün deyil. Məs., öyrədilən dilin roman və ya german qrupuna daxil olmasını izah edərkən mütləq həmin qrupa daxil olan baĢqa dillərin fonetik, leksik, morfoloji, hətta sintaktik cəhətdən oxĢar və fərqli cəhətlərini və bu fərqlərin səbəbini izah etmək lazımdır. Nəhayət, bunu demək kifayətdir ki, xarici dil dərsliklərinin özü ümumi dilçilik çərçivəsində və ondan çıxıĢ edərək tərtib edilir. Belə ki, ingilis, alman, fransız dilində fonem məsələsini izah edərkən Ġ. A. Boduen de Kurtenenin ümumi fonem nəzəriyyəsini əsas götürmək lazım gəlir. Bu fikri dilin baĢqa vahidlərinə də aid etmək olar. Bir sözlə, xarici dil müəllimi hazırlamaq üçün birinci növbədə tələbədə ümumi dilçilik haqqında əsaslı elmi bilik formalaĢdırmaq lazımdır. Əks təqdirdə tələbə öyrəndiyi dilin qayda və qanunlarından sərbəst baĢ çıxara bilməz. Bundan əlavə, öyrəndiyini praktik Ģəkildə müqayisələrlə əsaslı surətdə baĢqasına çatdıra bilməz. |