Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DİL VƏ NİTQ
Ta qədim zamanlardan dillə nitq eyniləĢdirilmiĢdir. Hətta A. A. Saxmatov və Ġ. A. Boduen de Kurtene nitqlə dili eyniləĢdirərək «kənd dili», «Ģəhər dili», «vilayət dili» kimi terminlər iĢlətmiĢlər. Bu, dillə nitqin hüdudlarını qarıĢdırmaqdan irəli gəlir. Dillə nitqi ilk dəfə V. Humboldt fərqləndirməyə cəhd etmiĢdir. Ferdinand de Sössür isə dillə nitq arasındakı mühüm fərqləri göstərmiĢdir. O, dili sosial hadisə hesab etdiyi kimi, nitqi də belə xarakterizə edir: «nitq həmiĢə fərdidir, ona həmiĢə fərd hakimdir». A. A. Reformatski göstərir ki, F. Sössür dillə nitqi fərqləndirəndə nə qədər haqlıdırsa, «ictimaini», «psixi» ilə eyniləĢdirməkdə bir o qədər yanılır. Dillə nitqın oxĢar və fərqli cəhətlərinə nəzər salaq, Uyar cənətlər bundan ibarətdir ki: a) hər ikisi ilə məlumat vermək mümkündür. b) Dil nitq üçün əsas baza, nitq isə dilin ifadə formasıdır. c) Dil nitq Ģəklində reallaĢır. d) həm dil, həm də nitq təfəkkürlə bağlıdır. e) Nitq Ģəklində mövcud olmayan dil ölümə məhkumdur. Fərqli cəhətləri isə daha çoxdur: a) Dil ümumi, ictimai, nitq isə fərdidir. b) Dil fərdin psixoloji prosesləri ilə əlaqədar deyil, nitq isa bundan asılıdır. v) Dil kodlaĢdırıla bilir. Nitq isə məlumat səviyyəsində qalır. q) Dil vahidləri ilə nitq vahidləri eyni deyil. Məsələn, «Alma, almaya bənzər» cümləsində iki dil vahidi, üç nitq vahidi vardır. ğ) Dil sabit, nitq isə keçici və anidir. Nitq dinamikdir, dil sabit. d) Dilin formal qaydaları ilə nitqin qaydaları eyni deyildir. e) Dil qanunları ilə nitq qanunları müxtəlifdir. ə) Dil maddi deyil, nitq maddidir. Nitq hər hansı informasiyanı baĢqasına çatdırmağa xidmət edir. Əslində insanlar dillə yox, nitqlə ünsiyyət saxlayırlar. Yəni insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi nitqdir. Nitqin öz qanunları vardır. Belə ki, sözlərin seçilməsi, dinləyənin Ģəxsi və baĢqa cəhətlərinin nəzərə alınması, tonun alçaqdan yüksəyə inkiĢafı, emosionallıq, əl hərəkətlərindən və s. istifadə edilməsi nitqin baĢlıca Ģərtlərindəndir. Bunların heç birinin dilə dəxli yoxdur. Dil öz daxili qanunları əsasında inkiĢaf edən, təkmilləĢən ictimai hadisədir. Nitq müxtəlif məzmundan asılı olaraq müxtəlif formalarda ola bilər. Belə ki, nitqdə veriləcək məlumatın xarakterinə görə natiqin seçdiyi üsullar da müxtəlif olmalıdır. Bu həm natiqin avazında, həm cümlələrin qurulmasında, həm terminlərdən və yaxud ümumiĢlək sözlərdon istifado etməsində özünü göstərir. Məsələn, ogər natiq elmi-kütləvi mözvuda mülıazirn oxuyursa, onda tenninlordən, çoxlu konkret faktlardan istifadə edə bilməz. Əgər eyni mövzunu elmi auditoriya qarĢısında Ģərh edərsə, bu zaman o, hər hansı emosionallıqdan uzaq terminlərlə, formul və düsturlarla danıĢmalıdır. DĠL VƏ TƏFƏKKÜR Təfəkkür termini ərəbcə fikir sözündəndir. Amma termin olaraq bu sözün mənası çox geniĢdir. Təfəkkür həm psixologiya, həm məntiq, həm do idrak nəzəriyyəsi və s. sahələrlə əlaqədardır. Təfəkkür haqqında həm dilçilər, həm fıloĢoflar, həm psixoloqlar, həm də baĢqa elm sahələrinin nümayəndələri çox danıĢmıĢ və onlarla monoqrafik tədqiqat meydana gəlmiĢdir. Bununla belə, təfəkkür insan ağlının, zəkasının elə ümmanıdır ki, onu tam Ģərh etmək mümkün deyil. Təfəkkürə müxtəlif mövqedən yanaĢmaq olar. Bizi isə təfəkkürün dil və nitqlə bağlı cəhətləri maraqlandırır. Məlumdur ki, dil, konkret halda isə nitq insan beynində yaranmıĢ fikrin ifadəsi zəruriliyindən yaranmıĢdır. Ġnsan fikirləĢməsə, danıĢa da bilməz, hamıya bəllidir ki, təfəkkür özü maddi olmayıb, yüksək inkiĢaf etmiĢ materiyanın – beynin məhsuludur. Beyin baĢqa canlılarda da vardır. Bəs, onlar niyə danıĢa bilmir? Bu məsələni bir qədər geniĢ Ģərh etmək vacibdir. Dünyanın elə bir mədəni xalqı yoxdur ki, onun xalq yaradıcılığında quĢlar, balıqlar, canavarlar, ayılar və s. danıĢmamıĢ, həm öz aralarında, həm də insanla ünsiyyət saxlamamıĢ olsunlar. Buna çox vaxt biz Ģərti xarakter verir, əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmirik. Azərbaycan nağıl və əfsanələrində göyərçinlərin bir-biri ilə danıĢması, Nizaminin «Sirlər xəzinəsi»ndə «ƏnuĢirəvan və bayquĢların söhbəti», «QuĢ dili bilən Ġsgəndər», «QuĢ dili bilən Süleyman», «Sehrkar» və s. kimi onlarla inam və parçalarda insan kimi baĢqa canlıların da danıĢdığını görürük. QuĢ dili bilən Ġskəndər də Süleyman peyğəmbər kimi, bütün quĢların danıĢığını baĢa düĢür və onlarla ünsiyyət saxlayır. Ġskəndərlə bağlı nağıllardan birində deyilir: «Bir naxırçının Ġskəndər adlı bir oğlu var idi. O, həddindan artıq ağıllı vo gözəl idi. Naxırçının arvadı öldüyündən o, baĢqa arvad almıĢdı. Bir gün naxırçı evdə olmayanda anası çay hazırlayanda Ġskəndər eĢidir ki, iki bülbül biri digərinə deyir: «Bu oğlan gələcəkdə padĢah olacaq, anası onun qabağına xörək gətirəcək, atası əlinə su tökəcək». Ġskəndər gülür. Analığı acıqlanır ki, mənim nəyimə gülürsən? Koram, keçələm? Oğlan and içir ki, sənə gülmürəm- Onda səbəbini de. – Deyə bilmərəm. AxĢam naxırçı evə gələndə arvad məsələni qəti qoyur ki, ya oğlun, ya mən! Onu evdən rədd eləməlisən. Naxırçı əlacsız qalıb oğlunu bir sandığa qoyub dəryaya atır. Sandıq suda gəlib baĢqa bir padĢahın ölkəsinə çıxır. Balıqçı tor atanda ağır bir Ģey olduğunu görüb sevinir. Sandığı açıb içindən gözəl bir oğlan çıxdığını görüb sevinir. Oğlanı evə gətirir. Arvadı da sevinir ki, bunu özümüzə oğulluğa götürək. Ġskəndər balıqçının evində böyüyür. Bir gün vəzirlə tanıĢ olur. Vəzir onu evinə dəvət edir və onlar qardaĢlaĢırlar. Bir gün padĢahın divanxanasının qabağında çoxlu qarğa toplaĢıb qarıldaĢır və padĢahı iĢləməyə qoymurlar. PadĢah nə qədər qarğaları qovdurursa, onlar getmir. PadĢah bu iĢi vəzirə həvalə edir və qırx gün möhlət verir ki, əgər bir nəfər qarğa dili bilən adam tapmasan boynunu vurduracağam. Vəzir kefsiz halda evə gəlir, Ġskəndərə heç nə demir. Otuz doqquz gün keçir, qırxıncı gün Ġskəndər qardaĢının kefsizliyinin səbəbini təkidlə soruĢur. Vəzir yenə demək istəmir. Nəhayət Ġskəndər çörəyi yeməyəcəyini dedikdə, vəzir bir ah çəkib deyir ki, bu gün boynum vurulacaq. - Niyə, qardaĢ – deyə Ġskondor soruĢur. - Çünki mən bizim padĢaha qırx günün içində qarğa dili bilən bir adam tapmalı idim. Bir sürü qarğa divanxananın qabağında qarıldaĢıb onu iĢləməyə qoymur. Mən də belə bir adamı tapa bilməmiĢəm... - Məni burada qoyub, baĢqa yerə niyə gedirdin? – deyə Ġskəndər güldü. - Sən qarğa dilini bilirsən? - Nəinki qarğa, bütün quĢların dilini bilirəm. Onlar sevincək çörəklərini yeyib padĢahın yanına gəldilər. Vəzir Ġskəndəri göstərib – bu oğlan quĢ dili bilir – dedi. PadĢah bundan xoĢhal oldu. Divanxananın yanına gəldilər. Qarğalar yenə qarıldaĢır, iĢləməyə imkan vermirdilər. PadĢah qarğaları Ġskəndərə göstərir. Ġskəndər qarğalara müraciət edərək deyir: – Sakit olun. Dərhal qarğaların səsi kəsilir. PadĢah sevinir və deyir: - De görüm nə istəyirlər? Ġskəndər deyir: - Bir nəfər danıĢsın. Deyin görüm nə istəyirsiniz? Qarğalardan biri qabağa yeriyib: - Keçən il qıtlıq oldu. Bu ata qarğa balaları üstümə töküb getdi. Mən çətinliklə balalarımı böyütdüm. Ġndi gəlib deyir ki, balalar mənimdir. Ġskəndər ana qarğanın dediklərini padĢaha tərcümə etdi. PadĢah sərəncam verdi ki, balalar ana qarğanındır, ata qarğaya heç nə çatmır. Ata qarğa ağzını çevirib çıxıb getdi. Ana qarğa da balalarını götürüb baĢqa tərəfə uçdu». Bu misalı belə uzun-uzadı verməkdə məqsədimiz, o idi ki, dil haqqında qədim insanların anlayıĢları mücərrəd olmuĢdur və yaxud qədimdə insanlar baĢqa canlıların dilim bilmək qabiliyyətinə malik olmuĢlar. Ovçu Pirimin bütün heyvanların, hətta ilanların dilini bilməsi haqqında çox oxumuĢuq. Dini təsəvvürlərə görə Süleyman peyğəmbər bütün canlıların dilini bilirmiĢ. Burada iki Ģeyi aydınlaĢdırmaq lazımdır. Birinci, indiyədək ateist-marksist mövqeyimiz hər hansı baĢqa bir fikri qəbul etməyi bizə yasaq etmiĢdi. Yəni dini mövqedən deyilmiĢ hər hansı bir fikir doğru da olsa, ateist- marksist metodologiya tərəfindən rədd edilmiĢdir. Bəlkə buna görə biz indiyədək quĢların danıĢmasına inanmamıĢıq. Bizə belə gəlir ki, əsatirlərdə vo miflərdə yaĢayan heyvan və quĢların danıĢması məsələsi Ģərtidir. Bunu iki səbəblə izah etmək olar. Birincisi, elə bir adam olmaz ki, bütün heyvanların və quĢların dilini bilsin. Axı quĢlarla heyvanların hər birinin neçə-neçə növü vardır! Bu qədər dili, özü də heç kəsdən öyrənmədən kim danıĢa bilər? ikincisi, əsatir və miflərdə, hətta xalq yaradıcılığının real həyata yaxın növlərində otların da dili olması haqqında əfsanə və rəvayətlər vardır. MəĢhur «Bir qalanın sirri» filmindəki kiçik bir səhnəyə nəzər salaq: əsərin qəhrəmanı ElĢənin hər bir bitkinin – onun sirri haqda yazılmıĢ kitabı oxumağa hövsələsi çatmır. Kitablar bir-bir ona deyir: – Sən məni oxumalısan, sən məni oxumalısan. Bu bir daha göstərir ki, insandan baĢqa canlı və cansızın danıĢması sırf Ģərti məsələdir. Tutaq ki, heyvanlar və quĢlar dili olduğu üçün danıĢa bilərdi. Bos otların danıĢmasını necə izah etmək olar? Deməli, nəinki otlar, habelə baĢqa canlılar da təfəkkürü olmadığı üçün danıĢa bilməzlər. Heyvanların ağzında olan dil adlanan ət parçası onların danıĢıq üzvü deyil. Heyvanların əhlilləĢdirilməsi və hətta əhlilləĢdirilməmiĢ heyvanlar üzərində aparılan təcrübələr göstərir ki, onlar instinktiv hərəkətləri ilə az qala Ģüurluluq dərəcəsinə çatırlar. Məsələn, əhlilləĢdirilməmiĢ ayılar üzərindəki müĢahidələrdən birini nəzərdən keçirək. Bir dəfə ayı iki balasını çaydan keçirmək istəyir. Su çox olduğu üçün ana ayı belə qərara gəlir ki, balasının birini çayın qırağında qoyub, o birisini o taya keçirsin. Çayın ortasına çatanda geri baxıb görür ki, qoyub gəldiyi bala suya girmək istəyir. Ana geri qayıdıb qucağındakı balanı yerə qoyur, o birini götürüb bir qədər sahildən uzaqlaĢdırır. Yenə əvvəlki bala götürüb çaya girir, ortada keri baxıb balanın qaça-qaça suya girdiyini görür. Bu dəfə də əvvəlki kimi eləyir. Amma bu dəfə balasını lap uzağa aparır. Bu üç dəfə təkrar olunduqdan sonra, ayı balasını yıxıb üstünə bir daĢ qoyur. Gəlib əvvəlki balasını çaydan keçirib o taya qoyur və geri qayıdır ki, daĢın altındakı balasını götürsün. Bu dəfə də bu bala tək qalmaq istəməyib anasının dalınca çaya kirir. Ana ayı əvvəlki tək bu balanı da bir neçə dəfə sahildən uzaqlaĢdırır, məqsədinə nail olmadığı üçün onu da yıxıb üstünə bir daĢ qoyur. Geri qayıdır ki, o taydakı balasını da aparsın. Nə görür? Balası daĢın altında ölmüĢdür. Ayı hirslə daĢı gətirib çaya atır. Qaça-qaça o biri sahilə gəlib, burada da bu biri balasının daĢın altında öldüyünü görür və əvvəlki kimi daĢı gətirib çaya atır. Minlərlə belə misalar vardır. MəĢhur Amerika telefilmı «Lessi»ni görənlər itin düĢünülmüĢ, insan iradəsinə yaxın hərəkətlər etdiyini təsdiq edəriər. Hələ V. L. Durovun qarğaya «söz» deməyi öyrətdiyi do məlumdur. Bəs heyvanların insanabənzor hərəkətlərini, quĢların «danıĢmasını» necə Ģərh etmək olar? Bu, hər Ģeydən əvvəl praktik konkret Ģərtlərlə bağlıdır. Heç bir heyvanda nəinki mücərrəd, habelə konkret təfəkkür yoxdur. Heyvanların heç biri düĢünmür. Ġ.Pavlovun dediyi kimi «düĢünmək yalnız insana aiddir». Bir də görürsən inək uzanıb sanki bir nöqtəyə baxaraq gövĢəyir. O heç nə haqqında düĢünmür. Onun gələcək haqqında (mücərrəd) heç bir arzu və planı yoxdur. Bəzən heyvanların bir-birinə nəsə çatdırmağını da onlar üçün dil hesab etmək olmaz. Məs., hava qaralıb yağıĢ gözlənəndə bütün quĢlar bir-birinə xəbər verir. Göydə qırğı görünən kimi toyuq və baĢqa quĢlar öz balalarına – cücələrinə xəbər verir, ana toyuq dən tapdıqda cücələrini çağırır. Atlar bir- birinin yanına gələndə biri ağzını o birinin qulağına söykəyib qəribə səslər çıxarır, bəzən «dinləyən» buna mənfi reaksiya da verir. Heyvanların bütün hərəkətləri sadə vərdiĢ və həyati tələb nəticəsidir. Əslində bunun sirrini hələ elm aça bilməmiĢdir. Bu bir həqiqətdir ki, heyvanların danıĢa bilməməsi, bilavasitə onlarda təfəkkürün olmaması ilə əlaqədardır. I Təfəkkür yalnız insana aiddir Təfəkkürün dillə əlaqəsinə keçməzdən əvvəl, baĢqa bir məsələni do izah etmək lazımdır. J Bu da Ģüur və təfəkkürün eyni olmaması məsələsidir . «ġüur təfəkkürə nisbətən daha geniĢ anlayıĢdır. ġüur cəmiyyətin mənəvi həyatının formaları məcmusudur... ġüur beynin funksiyası, obyektiv aləmin inikası, insanın maddi fəaliyyətinin zəruri cəhətidir. ġüur insanın aləmlə real qarĢılıqlı təsiri, onun hissi - maddi fəaliyyoti, ictimai-tarixi praktikası əsasında yaranır, fəaliyyət göstərir». 1 Yuxarıdakı misallardan gördük ki, baĢqa canlılar da növarası ünsiyyət saxlaya bilirlər. Növarası deyirik ona görə ki, arının vızıltısının mənasını milçəklər bilmir, qarğanın qırıltısının mənasını toyuqlar bilmir və s. Ġnsan ünsiyyətinin bir növü olan «bədən dil» bütün baĢqa canlıların ünsiyyətindən yüksək olub, təkcə danıĢıq dilindən geri qalır. Bədən dili dedikdə konkret olaraq nə baĢa düĢülür? Buraya ilk əvvəl bədənin duruĢu, jestlər, mimikalar, göz bəbəsinin və qapaqlarının vəziyyəti (hətta təması) baĢın hamı tərəfindən qəbul edilmiĢ hərəkəti, ayaqların duruĢu (qoyuluĢu), oturma forması, oturma üçün seçilən yer, geyim, əldə tutulan əĢyalar, kosmetika və makiyaj, dodaqların, burunun vəziyyəti (hərəkətləri) əlin, barmaqların vəziyyəti (hərəkətləri) və s. Bəzən bədən dili daha geniĢ məna ifadə edir və onda ixtiyarilik daha çoxdur. Bədən dili insanlar bir-biri ilə qarĢılaĢdığı zaman ilk saniyələrdə çox vacibdir. Ġki adam qarĢılaĢdıqda bədən dili 80% təsəvvür yaradır və bu təsəvvür həmiĢəlik, davamlı olur. Bədən dili hər bir adama görə fərdi istifadə tələb edir. Bədən dilindən istifadə adamın öz fərdi xüsusiyyətindən asılıdır. Bədən dilindən yerli-yersiz istifadə etmək olmaz. Ondan düzgün Ģəkildə və yerində istifadə edilməlidir. Ən qədim dövrlərdə, hələ səsli dil meydana gəlməmiĢdən insanlar «Bədən dili» deyilən ünsiyyət vasitəsindən istifadə edirmiĢlər. Bədən dili və onun elementləri vasitəsilə insanlar öz duyğularını, hər hansı bir Ģeydən razı qalıb-qalmadıqlarını, nəyi bəyənib, nəyi bəyənmədiklərini, habelə ehtiyaclarını, istəklərini bildirmiĢlər. Bədən dili Ģərti və ixtiyari olduğu üçün bu haqda bir çox suallar meydana çıxa bilər: Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|