Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bədən dili daha ekspressivtdir, ya adi danışıq dili?
Bədən dilindən necə düzgün şəkildə istifadə etmək olar? Bədən dilinin işlədilməsi-istifadəsi üçün yaş faktorunun əhəmiyyəti varmı? GeniĢ məlumat üçün bax: ASE 1987. X cild. səh. 585,186 Bədən dili üçün zaman və məkanın əhəmiyyəti varmı? Bədən dili ayrıca götürülmüş fərddən asılıdırmı'? Bədən dilinin səhv istifadə edilməsi (xüsusilə yol hərəkətini tənzimləyərkən) nə baş verə bilər ? Bədən dilini gizlətmək olarmı ? Bədən dilini ayrıca tədris etməyə dəyərini və s. Bu sualların hamısı haqqında interaktiv metodla müzakirə açmaq olar. Çünki həmin suallara birmənalı cavab vermək çətindir. Hamı bilir ki, yaşıl işıq nədir. Hamı bilir ki, göy gurultusu nə deməkdir. Hamı bilir ki. üç rəng bayrağımızda nə deməkdir. ĠĢarələrin xarici görkəminin mənası olduğu kimi, onların funksiyaları da mənalı və müxtəlifdir. Prof. V.Veysəlli R.Yakob- sonun fikrinə əsaslanaraq iĢarənin 6 funksiyasını göstərir. 1. Ekspressiv və emotiv funksiya (bunlar bütövlükdə dilə də aiddir). 2. Əmr, xahiş, göstəriş, nəsihət funksiyası. 3. Referentiv (məlumatverici, şərhedici) funksiyası. 4. Fatik funksiya - Yancı dil - bədən üzvləri ilə reallaşan funksiya. 5. Poetik və ya estetik funksiya (Bu da sözə və dilə aiddir). 6. Metadil funksiyası (Dildəki simfollarla dilin özünü öyrənməyə yönəlir 1 ). Bu iĢarələr sistemi geniĢ mənada dilçiliyin müstəqil sahəsini praqmatikanı yaratmıĢdır. Praqmatika geniĢ sahədir: buraya sintaksis, siqmatika və semantika daxildir. Siqmatika müəyyən mənada sintaksislə semantikanın vəhdətindən hasil olur: çünki semantika = iĢarə -ı əks olunmadırsa. Siqmatika hər bir iĢarənin konkret obyektlə əlaqə və münasibətini göstərir. Onda praqmatikanın mənası aydınlaĢır: yəni Praqmatika (P) iĢarənin insan və cəmiyyət (Ġ(C) 1 F.Veysəlli. Dil. B. 2008, səh.81-82. 187 münasibətindən ibarətdir. P=Ġ + Ġ(C). BaĢqa sözlə desək, iĢarənin insan və cəmiyyətdə doğurduğu məna və münasibət praqmatikadır. Praqmatika deyilən bir sözdən və ya göstərilən bir iĢarədən çıxanla bilən nəticədir. ġüur ictimai vo fordi ola bilor. Təfəkkürlə Ģüuru ayıran cəhətlərdən baĢlıcası bundan ibarətdir ki, təfəkkür hamıda vardır. ġüur isə fərdi vo vo həyatda qazanılmadır. ġüurun formalaĢmasına müxtəlif amillər: fərdi dünyagörüĢü, savadı, aldığı tərbiyə, həyatdakı mövqeyi və hətta maddi vəziyyəti təsir edir. Bu baxımdan Ģüuru hər hansı bir fərdin gerçəklikdəki əĢya və hadisələrə münasibəti kimi izah etmək olar. Həyatda davranıĢ, hər Ģeyə, hər kəsə münasibət məhz fərdi Ģüurun məhsuludur. Harın və qayğısız bir ailədə böyümüĢ bir gənclə, zəhmətkeĢ, halal, vicdanlı bir ailədə böyümüĢ gəncin həyata insanlara, xalqa, vətənə, acizlərə və kasıblara münasibəti arasındakı fərq onların qazandığı fərdi Ģüurun məhsuludur. Ġnsan hər bir Ģeyi öz Ģüuru səviyyəsində qiymətləndirir. Obyektiv aləmi öz Ģüuru ilə əks etdirir. Əgər insan obyektiv gerçəklikdəki əĢya və hadisələri öz Ģüurunda əks etdirə bilirsə, bu, onun mücərrəd təfəkkürünün sayəsində baĢ verir. Belə ki, təfəkkür olmasa, ictimai Ģüur da olmazdı. Deməli, Ģüurla təfəkkürü bir-birindən təcrid etmək və onları eyniləĢdirmək olmaz. ġüurla təfəkkür bir də öz formalarına görə seçilir. ġüurun fərdi forması olduğu kimi, ictimai forması və onun da bir neçə növü vardır. Elm, inçəsənət, din, əxlaq, fəlsəfi anlayıĢlar və s. ictimai Ģüurun formalarıdır. Çünki bu sahələrdə insanın reallığa və mücərrəd aləmə qarĢı münasibəti əks olunur. Dillə Ģüurun əlaqəsinə gəldikdə, bu, daha çox nitqlə bağlıdır. DanıĢanın obyektiv hadisə və aləmə qarĢı münasibəti əsasında və baĢqa faktorlar mövqeyində onun nitqi formalaĢır. Ġnikas prosesi ilə idrakı eyniləĢdirmək olmaz Ġnikas əsasən, Ģüurla, idrak təfəkkürlə bağlıdır, Ġnsan təfəkkürü məhz idrakın nəticəsidir. Yəni insanda təfəkkür olmasa, dünyam dərk edə bilməz, dünyanı dərk etməsə, təfəkkürü olmazdı. Ġnsan maddi dünyam, onun sirrlərini dərk etməsəydi, təfəkkürü formalaĢıb inkiĢaf etməz, öz real səviyyəsində dayanıb mücərrəd gələcək haqqında düĢünə bilməzdi. Bu səviyyədə ona dil də lazım olmazdı. Fizioloji mənada insanla baĢqa canlılar tam eynidir. Ġnsanı bütün canlıların əĢrəfi edən onun mücərrəd təfəkkürüdür. Ġnsanda mücərrəd təfəkkürün formalaĢmasını əməklə, zəhmət prosesi ilə bağlamaq xüsusi bır konsepsiyadır. Əməyi həyatın, ictimai Ģüurun, təfəkkürün baĢlanğıcı hesab etmək bu konsepsiyanın əsas tezisidir. Ġdrak prosesində təfəkkürün və dilin zənginləĢməsi prosesi də gedir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dilin idraki funksiyasının effektiv inkiĢafı məhz maddi aləmin dərk edilməsi ilə bağlıdır. Ġdrak özü “canlı müĢahidə” əsasında baĢlanır. Maddi dünyanın dərk edilməsi hiss üzvlərinin (görmə, eĢitmə, dad-bilmə, hamısı və iybilmə) verdiyi məlumatla baĢlayır. Canlı müĢahidə fəlsəfədə iĢlədildiyi kimi, fiziologiyada da buna hissi idrak deyilir. Dünyanı hiss etməklə onun dərk edilməsi baĢlanır. Hiss üzvlərinə təsir edən hər hansı bir qıcıq obyektiv gerçəklik haqqında insanın ilk biliyidir. Bu bilik yanlıĢ ola bilər. Lakin onu əhəmiyyətsiz hesab etmək olmaz. Məsələn, bilirik ki, ağ rəngli pendir keyfiyyətli olur. Yalnız görmə vasitəsilə dərk (müĢahidə) edirik ki, bu pendir ağdır. Bu bilik hələ onun forması haqqında məlumat olub, məzmunu, mahiyyəti haqqında heç nə demir. Onun mahiyyətim qiymətləndirmək üçün baĢqa hiss üzvünün (dadbilmə) köməyi ilə onu yoxlayırıq kn, bu da «təcrübə» adlanır. Sonra görmə və dadbilmə vasitəsilə aldığımız biliklər toplusu həmin əĢya haqqında əqli ümumiləĢdirməyə gətirib çıxaracaqdır ki, bu mücərrəd təfəkkürdür. Bütün bu dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, təfəkkür insanın əmək fəaliyyəti nəticəsində meydana gəlmiĢdir. Ġnsan öz tələbatını ödəmək üçün həyatda, kündəlik yaĢayıĢına lazım olan əĢyaları müqayisə etmiĢ, fərqləndirmiĢ və bunun əsasında onların oxĢar və fərqli cəhətlərim aĢkar edərək hissi idrak pilləsindən məntiqi idrak pilləsinə qədəm qoymuĢdur. Burada dilin yaranmasına, idrakı funksiyasının kamilləĢməsinə zəruri ehtiyac da yaranmıĢdır. Bu həm də ayrı- ayrı əĢya və hadisələrin insan Ģüurunda ümumiləĢmiĢ inikası deməkdir. Təfəkkürün (mücərrəd təfəkkür nəzərdə tutulur) baĢlıça xüsusiyyətləri bunlardır: gerçəkliyi ümumiləĢmiĢ Ģəkildə əks etdirir (anlayıĢlar və əqli ümumiləĢmə vasitəsilə); gerçəkliyi vasitəli Ģəkildə əks etdirir (duyğu, qavrayıĢ və təsəvvür vasitəsilə); dillə dialektik vəhdət təĢkil edir. Dillə təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsini, onun mahiyyətini düzgün dərk etmək, onu real mövqedən qiymətləndirmək dilçiliyin bir sıra mühüm məsələlərinin həllini asanlaĢdırır. Belə ki, dilin mənĢəyini, inkiĢaf qanunauyğunluqlarını, cəmiyyətdəki rolunu, funksiyalarını, məntiqlə qrammatikanın sərhədlərini, cümlə vo hökmün fərqlərini, məfhumla anlayıĢın ayrılan xüsusiyyətlərim və s. bu kimi problemləri həll etmədən dillə təfəkkürün müxtəlifliyi və vəhdəti haqqında düzgün fikir söyləmək olmaz. Ġnsanlar öz fikirlərini məhz dil vasitəsilə bir-birinə çatdırır. Dilsiz insan beynində yaranmıĢ dərin məzmunlu və geniĢ əhatəli fikirləri ifadə etmək olmazdı. Dil nəinki fikir ifadəsi vasitəsidir, habelə o, fikrin formalaĢmasında mühüm rol oynayır. Ġnsanların beynində hər hansı bir fikir məhz dil əsasında formalaĢır. Məhz öz dilləri – ünsiyyət saxlaya bilmələri sayəsində ibtidai insanlar müəyyən qruplar halında birləĢib cəmiyyət yaratmıĢlar. Buna görə də qətiyyətlə demək olar ki, dil insanı cəmiyyət halında birləĢdirən əsas bağ, əsas vasitədir. Ġ. Pavlovun iĢləyib hazırladığı «siqnallar» haqqında təlim insan dilinin həm təfəkkürün inkiĢafında, həm də ümumiyyətlə, xarici aləmdən alınan məlumatların analiz-sintez edilməsində vo nəhayət, alman siqnala cavab hazırlanmasında (ikinci siqnal) rolunu düzgün qiymətləndirir. Bir sözlə, dillə təfəkkür elə sıx vəhdətdədir ki, onların mexaniki təcrid edilməsi hər ikisinin – həm dilin, həm də təfəkkürün mahiyyətini təhrif etməyə gətirib çıxarar. Onların vəhdətini belə ümumiləĢdirmək olar: a) Dil fikrin maddi cildidir. Təfəkkür ancaq dil materialı əsasında inkiĢaf edə bilər. Məs., adam gördüyü hər hansı hadisə və əĢya haqqında beynində mənalı məfhumi anlayıĢ yaranır. Bu onun ana dili əsasında maddi gerçəkliyi dərk etməsidir, Ġnsan hansı dil əsasında gerçəkliyi qiymətləndirir – dərk edirsə, bu onun ana dilidir. Fikrin ilkin ifadəsi də məhz beyində formalaĢmıĢ ilkin dil əsasında olur. Lazım gəldikdə onu tərcümə edir. Deməli dil «fikrin bilavasitə gerçəkliyidir». b) Dil təfəkkürün fəaliyyət dairəsini geniĢləndirir, onu zənginləĢdirir. Dilsiz təfəkkürün zənginləĢməsi mümkün olmazdı Çünki dilsiz cəmiyyət yaranmaz, cəmiyyətdə insan təfəkkürü inkiĢaf üçün düzgün yön götürə bilməzdi. v) insan təfəkkürünün bütün nailiyyətləri di! vasitəsilə tarixə düĢür, nəsildən-nəslə, bir xalqdan baĢqa bir xalqa keçir q) Dil cəmiyyətdə mövcud olan müxtəlif təfəkkür tərzlərim ümumiləĢdirir, onları nizama salır. ğ) Təfəkkür də öz növbəsində dilin zənginləĢməsinə, onun lüğət tərkibində yeni-yeni sözlərin yaranmasına kömək edən Yəni insan təfəkkürü zənginləĢdikcə, çoxlu anlayıĢlar meydana gəlir ki, onların dildə ifadə vasitəsi sözlərdir. Buradan belə bir noticəyə gəlmək olar ki, dilin lüğət tərkibinin zənginliyi onun əlaqədar olduğu təfəkkürün zənginliyi deməkdir. Çünki dildə söz çoxluğu – anlayıĢ zənginliyi deməkdir. d) Təfəkkür dilin cəmiyyət səviyyəsində dayanmasına kömək edir. Məlumdur ki, cəmiyyət inkiĢaf etdikcə onun təfəkkürü də inkiĢaf edir. Yeni anlayıĢlar yarandığı kimi, çoxlu keyfiyyətlər köhnəlib sıradan çıxır. Bu da həmin keyfiyyətlərin dildəki iĢarəsi olan sözlərin istifadədən çıxmasını Ģərtləndirir. Beləliklə, dil köhnələrdən – arxaiklərdən təmizlənmiĢ olur. e) Təfəkkür dildə lazımsız söz birləĢmələri və cümlələrin yaranmamasını Ģərtləndirir Bu, o deməkdir ki, dildə qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuĢ bir sıra söz birləĢmələri və cümlələr yarana bilər ki, onlar gerçəkliyi əks etdirməz. Təfəkkür belə halların qarĢısını alır. Məs. Dağ təkəri, raket plovu və s. Göründüyü kimi, təfəkkürün dillə bir çox ümumi əlaqəli cəhətləri vardır. Lakin bu iki ictimai hadisə bir-birindən fərqlənir. Dillə təfəkkürü fərqləndirən cəhətlərdən aĢağıdakıları qevd etmək olar: 1 Dilin öz aanunları. təfəkkürün öz qanunları vardır. Dil qanunları bünlardır: fal Dil yaruslartnın qeyrı-bərabər inkiĢaf qanunu; b) analoji inkiĢaf qanunu; v) təkamül üzrə inkiĢaf qanunu. Dilin birinci qanunu onun sabitliyini, ikinci qanunu onun öz kökü üzərində inkiĢaf edib, ondan ayrılmamasını, üçüncü qanun isə dilin daxili quruluĢunda yalnız təkmilləĢmə, rəvanlaĢma, səlisləĢmə, daĢlaĢma getməsini təmin edir. Təfəkkürün isə məntiqi qanunları bunlardır: a) Eyniyyət qanunu. b) Ziddiyyət qanunu. v) Kafi əsas qanunu. q) Üçüncünü istisna qanunu. Eyniyyət qanunu tələb edir ki, eyni olan iki cəhət arasında bərabərlik iĢarəsi qoymaq olar. Hər Ģey özü-özünün eynidir. Müxtəlif eyniliklər bir-birini inkar edə bilər. Ziddiyyət qanunu öyrədir ki, hər eyniyyətdə bir ziddiyyət də vardır. Məs., Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|