MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
94
Qədim şərq kilsələri qrupuna daxil olan Alban Həvari Kilsəsi nəinki
Qafqazda, hətta bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdən biri sayılır.
Eyni zamanda, bu kilsə vaxtilə Azərbaycan torpaqlarında hakim mövqedə
olub. Belə ki, 313-cü ildə Arşakilər sülaləsindən olan alban çarı Urnayr
xristianlığı dövlət dini elan etməklə Alban Həvari
Kilsəsini rəsmi kilsə
statusuna qaldırdı.
Alban Həvari Kilsəsi Qafqaz Albaniyasının mədəniyyətinin inkişafında
mühüm rol oynadı. Xüsusən IV-VII əsrlər alban xristian memarlığının
çiçəklənmə dövrü sayılır. Bu dövrdə Amaras monastırı (IV əsr), Kilsədağ kilsəsi
(IV-V əsrlər), Mamrux məbədi (IV-V əsrlər), Ləkit məbədi (IV-VI əsrlər),
Qum bazilikası (IV-V əsrlər), Xudavəng monastır kompleksi (VI-VII əsrlər),
Mingəçevirdəki kilsə kompleksi (IV-VII əsrlər) kimi möhtəşəm alban xristian
məbədləri tikilmişdir.
V-VII əsrlərdə Mehranilər sülaləsi dövründə Alban Apostol Kilsəsinin
siyasi-iqtisadi mövqeyi güclənmiş, səlahiyyətləri xeyli artmışdır. Həvari mənşəli
olduğuna görə Alban Kilsəsi hələ 340-cı ildə avtokefal, yəni müstəqil olmuşdur.
705-ci ildə Qafqaz Albaniyası süquta uğrayıb Ərəb xilafətinin tərkibinə
qatıldıqdan sonra Alban Həvari Kilsəsi tənəzzül dövrünə qədəm qoymuşdur.
Buna baxmayaraq, XIII əsrdə knyaz Həsən Cəlalın (1215–1261) hakimiyyəti
dövründə Alban Həvari Kilsəsinin nüfuzu artmışdır. O, 1240-cı ildə möhtəşəm
Gəncəsər məbədini inşa etdirmişdir. 1511-ci ildə Gəncəsər monastırı alban
katolikoslarının iqamətgahına, zaman keçdikcə isə Qarabağdakı
Alban
knyazlığının siyasi mərkəzinə çevrilmişdir. Həsən Cəlaldan sonra onun
nəslindən olan bir çox din xadimləri 1836-cı ilədək ölkənin mənəvi rəhbərləri,
Alban Kilsəsinin katolikos-patriarxları olmuşlar.
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan torpaqlarının Rusiya imperiyası
tərəfindən işğal olunması ilə Alban Həvari Kilsəsinin fəaliyyətinə birdəfəlik son
qoyuldu. Belə ki, çar hökuməti İran və Türkiyədən Şimali Azərbaycana öz sadiq
nökərlərini - erməniləri kütləvi şəkildə köçürməyə başladı. Çar Rusiyasının
müstəmləkə rejimi onların vasitəsilə regionda öz dayaqlarını möhkəmləndirməyə
çalışırdı. Bu səbəbdən Rusiya imperiyası erməni əhalisinin, o cümlədən erməni-
qriqorian kilsəsinin maraqlarını qorumaq yolunu tutmuşdu. Bunu fürsət bilən
erməni-qriqorian kilsəsi çar hökuməti qarşısında Alban Katolikosluğunun
birdəfəlik ləğv edilməsi məsələsini qaldırdı. Nəticədə rus çarı I Nikolayın
95
DÜNYA DİNLƏRİ
(hakimiyyət illəri: 1825-1855) 11 mart 1836-cı il tarixli Fərmanı
ilə Alban
Katolikosluğu ləğv olundu. Beləliklə, Alban Kilsəsi erməni-qriqorian kilsəsinə
birləşdirildi. Bununla da tarixi ədalətsizliyə yol verildi.
Erməni ruhanilərinin Alban Apostol Kilsəsinə qarşı ədavəti bununla
bitmədi. 1909-1910-cu illərdə Rusiya imperiyasının Müqəddəs Sinodu erməni
keşişlərinə yeparxiyaların köhnə arxiv sənədlərini məhv etməyə icazə verdi.
Bu qərar isə Alban Apostol Kilsəsinə məxsus bütün tarixi sənədlərin məhvinə,
yəni erməniləşdirilərək mənimsənilməsinə gətirib çıxardı. Erməni ruhaniləri
Alban Kilsəsinin sənədlərini məhv edərkən bu qədim
şərq kilsəsini tarixin
yaddaşından birdəfəlik silmək istəyir, gələcəyə hesablanmış məkrli planlar
həyata keçirirdilər.
Ermənilər Qafqaz Albaniyasının
zəngin maddi-mədəni irsinin
saxtalaşdırma yolu ilə mənimsəyir, qədim alban məbədləri üzərindəki əski
kitabələri
məhv edir, onları qrabar dilində olan yazılarla əvəzləyir, alban
kilsələrinin memarlıq quruluşunu dəyişdirirdilər. Akademik Ramiz Mehdiyevin
qeyd
etdiyi kimi,
Dostları ilə paylaş: