Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Pravoslavlıq
1054-cü ildə xristianlıq iki böyük qola parçalandıqdan sonra şərqi xristianlar ortodoks (yunan dilində “doğru təlim”, “həqiqi inanc”, “düzgün etiqad” mənasına gəlir. – Red.) və ya pravoslav (hərfi tərcüməsi: “doğru mədh etmə” . – Red.) adlandırıldı. Pravoslavlıq katoliklik və protestantlıqdan sonra xristianlığın sayca üçüncü ən böyük qoludur. Dünyada pravoslavların sayı 125-180 milyon nəfər arasında dəyişir. Başqa xristian məzhəbləri ilə müqayisədə pravoslavlar daha çox mühafizəkardır. Onlar erkən xristianlığın ehkamlarını dəyişdirmir və ya onlara əlavə etmirlər. Müqəddəs Rəvayət pravoslavlıqda imanın əsas mənbəyi sayılır. Pravoslavlara görə, Müqəddəs Rəvayət - Bibliya, Kilsə Ataları (pravoslavlar MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 90 yalnız II-VIII əsrlərdə yaşamış kilsə atalarının təlimlərini qəbul edirlər) və Kilsə Müəllimlərinin dini təlimləri, ilk yeddi ümumdünya kilsə məclislərinin qərarları və müqəddəslərin həyat hekayələrindən ibarətdir. Pravoslavlar etiqadca diofizitdirlər. Bu xristian konfessiyanın mənsubları arasında Məryəm Anaya, mələklərə, müqəddəslərə, onların “cəsədlərinə”, ikonalar kimi müqəddəs sayılan dini əşyalara pərəstiş geniş yayılmışdır. Pravoslavlarda katoliklərdəki kimi sərt mərkəzləşdirilmiş kilsə hakimiyyəti mövcud deyildir. Yəni pravoslavlıqda Müqəddəs Taxt-Taca bənzər vahid dini mərkəz yoxdur. İri yerli pravoslav kilsələri tamamilə müstəqildir (avtokefal). Müstəqil pravoslav kilsələri milli kimlik əsasında formalaşmışdır. Bunu onların rəsmi adlarından da görmək mümkündür: Yunan Pravoslav Kilsəsi, Gürcü Pravoslav Kilsəsi və s. Hər avtokefal pravoslav kilsə öz yerli məclisini keçirərək qərarlar qəbul edir. Pravoslav kilsələrini sadəcə ortaq dini dəyərlər və ibadət şəkilləri birləşdirir. Pravoslav aləmdə vahid dini mərkəz olmasa da, nüfuzuna görə Konstantinopol Ortodoks Kilsəsi ilk yerdə gəlir. Bu kilsənin rəsmi adı belədir: Ümumdünya Konstantinopol Patriarxatlığı. Pravoslavlıqda əsas dini ayin liturgiya adlanır. Dini ayinlər milli dillərdə, daha çox onların arxaik formalarında yerinə yetirilir (məs.: Rus Pravoslav Kilsəsində ayinlər qədim slavyan dilində həyata keçirilir). İbadət zamanı məbədlərdə şam və buxur (ətirli tüstü. – Red.) yandırılır. Pravoslavlar sağdan sola üç barmaqla xaç çevirirlər. Onlarda daha çox səkkizguşəli xaç forması səciyyəvidir. Pravoslav dünyada rahiblik geniş yayılıb. Bu xristian məzhəbində ruhanilər qara (rahib həyatı yaşayan) və ağ olmaqla iki qrupa bölünürlər. Qara ruhanilərə evlənmək qadağandır. Ağ ruhanilər isə yüksək dini rütbə alanadək evlənə bilər. Lakin ağ ruhanilərə boşanmaq və ya həyat yoldaşlarını itirsələr belə, təkrar evlənmək qadağandır. Pravoslavlarda ən böyük dini bayram İsa Məsihin dirilməsi şərəfinə keçirilən Pasxadır. Bu dini bayram aprel və ya may aylarında yaz gecə-gündüz bərabərliyindən sonra ilk bazar günü keçirilir. Pasxadan sonra bu on iki dini bayram da pravoslavlıqda böyük əhəmiyyətə malikdir: İsa Məsihin Miladı, İsa Məsihin vəftiz olunma günü, Sreteniye (Rəblə qarşılaşma günü), Preobrajeniye (İsa Məsihin şəklini dəyişmə günü), Məryəm Ananın Mövludu, Müqəddəs 91 DÜNYA DİNLƏRİ Məryəmin Qüds Məbədinə daxil olması günü, İsa Məsihin Qüdsə daxil olması günü, Blaqoveşşeniye (Məryəm Anaya xoş xəbərin verilməsi günü), Uspeniye (Müqəddəs Məryəm Ananın vəfatı günü) və İsa Məsihin çarmıxının qurulması günü. Pasxa və yuxarıda sadalanan on iki bayramdan başqa, pravoslavlar “müqəd- dəs”lər, “möcüzəvi” ikona- lar və əlamətdar dini hadisə- lərə həsr olunmuş bir çox bayram qeyd edirlər. Hər yerli pravoslav kilsənin öz “müqəddəsi” vardır. Yerli kilsələr öz müqəddəslərinin şərəfinə bayramlar keçirirlər. Məsələn, Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının müqəddəsi - apostol Varfolomey sayılır. Hər il iyun ayının 24-də ölkəmizdə yaşayan rus pravoslavları Qız qalasının yanında yığışaraq, bu həvarinin şərəfinə dini ayin yerinə yetirirlər. Eyni zamanda, Azərbaycandakı rus pravoslavlar hər il noyabr ayının 2-də Müqəddəs Əzabkeş Bakılı İohannın xatirəsini yad edirlər. Protestantlıq Mənsublarının sayına görə ən böyük ikinci xristian konfessiyası protestantlıqdır. Dünya üzrə protestantların sayı 800 milyon nəfərdən yuxarıdır. Protestantlığın meydana gəlməsi alman rahibi və ilahiyyatçısı Martin Lüterin (1483-1546) adı ilə bağlıdır. Belə ki, o, 31 oktyabr 1517-ci ildə Saksoniya knyazlığının inzibati mərkəzi olan Vittenberqdə “95 tezis”ini bəyan edir. Latın dilində yazılan bu sənədlə M.Lüter Roma Katolik Kilsəsində geniş yayılmış sui-istifadə hallarına qarşı çıxırdı. Alman ilahiyyatçısı cənnət qəbzinin (indulgensiya) satışını kəskin tənqid edir, keşişlərin Tanrı ilə insan arasında Bakıda yaşayan rus pravoslavları Müqəddəs Varfolomeyin anım mərasimini keçirərkən. “Jen Mironosits” rus pravoslav kafedral kilsəsi. 24 iyul 2016-cı il. MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 92 vasitəçi ola bilməyəcəklərini deyir, Tanrı tərəfindən Roma Papasına günahları bağışlamaq kimi imtiyaz və səlahiyyətin verilmədiyini bildirirdi. O, “95 tezis”ində vurğulayırdı ki, insan kilsənin hökmü ilə deyil, yalnız imanı ilə xilas ola bilər. Əslində, M.Lüterin yeni bir məzhəb yaratmaq niyyəti yox idi. O, sadəcə Roma Katolik Kilsəsində islahatların aparılmasını tələb edirdi. Lakin “95 tezis”in bəyanından sonra cərəyan edən tarixi proseslər sonunda yeni bir xristian məzhəbin yaranmasına gətirib çıxardı. Belə ki, Roma Katolik Kilsəsinin zülmü və katolik ruhanilərin hərisliyindən əziyyət çəkən alman əhalisi M.Lüterin ideyalarını dəstəklədi. 1520-ci ildə Roma Papası “95 tezis”in müəllifini bidətçi elan etdi. Bununla yanaşı, Müqəddəs Roma İmperiyasının imperatoru V Karl (1500-1558) 1521- ci ildə “Vorms edikti” adlı fərmana imza atdı. Həmin fərmanı imzalamaqla imperator M.Lüteri bidətçi və cinayətkar elan etdi, onun əsərlərinin nəşrinə və yayılmasına qadağa qoydu. Buna baxmayaraq, bəzi alman knyazları M.Lüteri müdafiə etdilər. Saksoniya kurfüstü (seçici knyazı) III Fridrix (1463-1525) isə ona himayəçılik etdi. 1529-cu ildə 2-ci Şpeyer reyxstaqı (Müqəddəs Roma imperiyasında qanunverici məclis. – Red.) M.Lüteri cinayətkar sayan “Vorms edikti”ni təsdiqlədi. Bu səbəbdən 19 aprel 1529-cu ildə M.Lüterin tərəfini tutan altı alman knyazı və on dörd müstəqil şəhər etiraz əlaməti olaraq “Şpayer etirazı” və ya “Şpayer protesti” adlı sənədi reyxstaqa təqdim etdilər. Bundan sonra həmin sənədin adına uyğun olaraq, M.Lüterin tərəfdarları “etiraz edənlər” mənasına gələn protestantlar adını aldılar. M.Lüterin dini ideyaları XVI əsrdə Qərbi Avropada Roma Katolik Kilsəsi əleyhinə yönəldilən Reformasiya (İslahatçılıq) hərəkatının baş verməsinə səbəb oldu. Bu dini, ictimai-siyasi hərəkatın geniş vüsət alması nəticəsində Avropanı qanlı məzhəblərarası müharibə bürüdü. Ən əsası isə M.Lüterin “95 tezis”i yeni xristian qolunun – protestantlığın yaranmasına gətirib çıxardı. Zaman keçdikcə protestantlığın özü də müxtəlif dini cərəyanlara və təriqətlərə parçalandı. Müasir dövrdə protestantlıq olduqca mürəkkəb, rəngarəng və çoxcəhətli xristian konfessiyasıdır. Həmçinin günümüzdə bu xristian məzhəbi bəzi Qərb dövlətlərində hakim mövqeyə malikdir. |