Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq
Yüklə 43,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çılpaqtoxumluların çoxalması.
- Çılpaqtoxumluların əhəmiyyəti
2 2 33 32 BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ / Ali toxumlu bitkilər az olan torpaqlarda bitə bilir. Şamlarda kök sistemi yaxşı inkişaf etmiş olduğundan kökü torpağın dərinliyinə gedir. Adi küknar – kölgəyədavamlı və rütubətsevəndir. ları adi şam yarpaqlarından qısa olur və 5-7 il yaşayır. Əsasən, qida mad- dələri ilə zəngin olan torpaqlarda bitir. Onun kökü torpağın dərinliyinə getmir, yan kökləri torpağın üst qatlarına yayılır. Eldar şamı – quraqlığa dözümlüdür. Torpağın münbitliyinə tələbkar deyil. Adi şamdan fərqli olaraq, qollu-budaqlıdır və iynə yarpaqları 2-3 dəfə uzundur. Azərbaycanda küçə və parkların yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə edilir. Hazırda çılpaqtoxumlulardan qaraçöhrə, Eldar şamı, qarmaqvari şam və ardıcın bəzi növləri “Qırmızı kitab”a salınmışdır. Onların qorunması və çoxaldılmasına diqqət yetirmək lazımdır. İynəşəkilli yarpaq- 1. Cədvəli doldurun: Düzgün cavabları qeyd edin: 1. Yalnız çılpaqtoxumlu bitkilərdə şəklini dəyişmiş zoğ - qoza olur. 2. Qıjıkımılər çılpaqtoxumlulardan daha yüksək inkişaf səviyyəsinə malikdir. 3. Şam ağacının iynəşəkilli yarpaqları 1 il yaşayır. 4. Küknar meşələri qaranlıq, şam meşələri isə işıqlı olur. 5. Çılpaqtoxumluların meyvəsi qoza adlanır. 6. Eldar şamı torpağa çox tələbkardır. Müqayisə olunan əlamətlər Şam Küknar 1. İşığa münasibəti 2. Torpağa və rütubətə tələbkarlığı 3. İynəyarpaqların yaşama müddəti 2. Üç doğru cavabı seçin: Çılpaqtoxumlular üçün nə səciyyəvidir? А) To- xumla çoxalma. В) Qozaların olması. С) Əksəriyyətində iynəşəkilli yar- paqların olması. D) Əksəriyyətində saplaqlı yarpaq ayasının olması. Öyrändiklärinizi tätbiq edin Öyrändiklärinizi tätbiq edin Öyrändiklärinizi yoxlayın Öyrändiklärinizi yoxlayın Eldar şamı Adi şam Adi küknar 2 3 2 3 Adi şam Adi küknar 1 1 13. Çılpaqtoxumluların çoxalması və əhəmiyyəti İri şam ağacları ilə əhatələnmiş məktəb həyətində şagirdlər yaz yağışından sonra yaranmış və səthi qəribə sarımtıl tozla örtülmüş gölməçələri gördükdə təəccübləndilər. “Bəlkə kükürd yağışı yağmışdır?” – deyə kimsə dilləndi. Şagirdlərin heç biri bunun səbəbini aydınlaşdıra bilmədi. · Sizcə, bu toz nədən yarana bilər? Şəkillərə diqqətlə baxın. Burada şam və küknar ağaclarının dişi qozaları ( ), qoza pulcuğu ( ) və toxumları ( ) göstərilmişdir. Bu bitkilərin qozalarını müqayisə edin. – Sizcə, onların toxumları necə yayılır və yayılmaq üçün hansı uyğunlaşmalara malikdir? 1 2 3 Çılpaqtoxumluların çoxalması. Çılpaqtoxumluların, məsələn, adi şam ağacının çoxalması belə baş verir. Yazda birevli bitki olan şam ağacının cavan budaqlarında iki cür – dişi və erkək qoza yetişir. Dişi qoza- ların hər pulcuğu üzərində iki yumurtacıq, erkək qozada isə iki tozcuq kisəsi olur. Erkək qozadakı yetişmiş tozcuqlar külək vasitəsilə dişi qozalarda olan yumurtacıqların üzərinə düşür. Tozlanmadan sonra dişi qozanın pulcuqları qapanır. Tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra mayalanma baş verir. Mayalanmada yalnız bir yumurta hüceyrə və spermi iştirak edir. Yaranan ziqotdan rüşeym inkişaf edir. Qozalar yetiş- dikdə qonur rəng alır. Yetişmiş qozaların pulcuqları aralandıqda onun içərisindən pərdəvari qanadcığa malik toxumlar tökülür. Onlar külək vasitəsilə yayılır və əlverişli şəraitdə cücərərək yeni bitkiyə başlanğıc verirlər. Çılpaqtoxumluların əhəmiyyəti Digər bitkilər kimi, çılpaqtoxumlu- lar da üzvi maddə yaradır, karbon qazını udur və oksigeni buraxır. Onlar həm də havanı ozonla zənginləşdirir və havadakı bakteriyaları məhv edən xüsusi maddələr – fitonsidlər ifraz edir. Çılpaqtoxumluların əksəriy- yətində kök sistemi yaxşı inkişaf etdiyi üçün torpaqların eroziyadan qorunmasında geniş istifadə edilir. Çılpaqtoxumlulardan xammal kimi də istifadə olunur. Onlar tikinti materialı kimi işlədilir. Gövdələrindən kim- yəvi üsulla süni ipək, kağız istehsal olunur. Bunlardan, həmçinin, ski- pidar, kanifol, müxtəlif vitaminlər, Sibir şamının toxumundan isə yağ alınır. 2 2 33 32 BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ / Ali toxumlu bitkilər az olan torpaqlarda bitə bilir. Şamlarda kök sistemi yaxşı inkişaf etmiş olduğundan kökü torpağın dərinliyinə gedir. Adi küknar – kölgəyədavamlı və rütubətsevəndir. ları adi şam yarpaqlarından qısa olur və 5-7 il yaşayır. Əsasən, qida mad- dələri ilə zəngin olan torpaqlarda bitir. Onun kökü torpağın dərinliyinə getmir, yan kökləri torpağın üst qatlarına yayılır. Eldar şamı – quraqlığa dözümlüdür. Torpağın münbitliyinə tələbkar deyil. Adi şamdan fərqli olaraq, qollu-budaqlıdır və iynə yarpaqları 2-3 dəfə uzundur. Azərbaycanda küçə və parkların yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə edilir. Hazırda çılpaqtoxumlulardan qaraçöhrə, Eldar şamı, qarmaqvari şam və ardıcın bəzi növləri “Qırmızı kitab”a salınmışdır. Onların qorunması və çoxaldılmasına diqqət yetirmək lazımdır. İynəşəkilli yarpaq- 1. Cədvəli doldurun: Düzgün cavabları qeyd edin: 1. Yalnız çılpaqtoxumlu bitkilərdə şəklini dəyişmiş zoğ - qoza olur. 2. Qıjıkımılər çılpaqtoxumlulardan daha yüksək inkişaf səviyyəsinə malikdir. 3. Şam ağacının iynəşəkilli yarpaqları 1 il yaşayır. 4. Küknar meşələri qaranlıq, şam meşələri isə işıqlı olur. 5. Çılpaqtoxumluların meyvəsi qoza adlanır. 6. Eldar şamı torpağa çox tələbkardır. Müqayisə olunan əlamətlər Şam Küknar 1. İşığa münasibəti 2. Torpağa və rütubətə tələbkarlığı 3. İynəyarpaqların yaşama müddəti 2. Üç doğru cavabı seçin: Çılpaqtoxumlular üçün nə səciyyəvidir? А) To- xumla çoxalma. В) Qozaların olması. С) Əksəriyyətində iynəşəkilli yar- paqların olması. D) Əksəriyyətində saplaqlı yarpaq ayasının olması. Öyrändiklärinizi tätbiq edin Öyrändiklärinizi tätbiq edin Öyrändiklärinizi yoxlayın Öyrändiklärinizi yoxlayın Eldar şamı Adi şam Adi küknar 2 3 2 3 Adi şam Adi küknar 1 1 13. Çılpaqtoxumluların çoxalması və əhəmiyyəti İri şam ağacları ilə əhatələnmiş məktəb həyətində şagirdlər yaz yağışından sonra yaranmış və səthi qəribə sarımtıl tozla örtülmüş gölməçələri gördükdə təəccübləndilər. “Bəlkə kükürd yağışı yağmışdır?” – deyə kimsə dilləndi. Şagirdlərin heç biri bunun səbəbini aydınlaşdıra bilmədi. · Sizcə, bu toz nədən yarana bilər? Şəkillərə diqqətlə baxın. Burada şam və küknar ağaclarının dişi qozaları ( ), qoza pulcuğu ( ) və toxumları ( ) göstərilmişdir. Bu bitkilərin qozalarını müqayisə edin. – Sizcə, onların toxumları necə yayılır və yayılmaq üçün hansı uyğunlaşmalara malikdir? 1 2 3 Çılpaqtoxumluların çoxalması. Çılpaqtoxumluların, məsələn, adi şam ağacının çoxalması belə baş verir. Yazda birevli bitki olan şam ağacının cavan budaqlarında iki cür – dişi və erkək qoza yetişir. Dişi qoza- ların hər pulcuğu üzərində iki yumurtacıq, erkək qozada isə iki tozcuq kisəsi olur. Erkək qozadakı yetişmiş tozcuqlar külək vasitəsilə dişi qozalarda olan yumurtacıqların üzərinə düşür. Tozlanmadan sonra dişi qozanın pulcuqları qapanır. Tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra mayalanma baş verir. Mayalanmada yalnız bir yumurta hüceyrə və spermi iştirak edir. Yaranan ziqotdan rüşeym inkişaf edir. Qozalar yetiş- dikdə qonur rəng alır. Yetişmiş qozaların pulcuqları aralandıqda onun içərisindən pərdəvari qanadcığa malik toxumlar tökülür. Onlar külək vasitəsilə yayılır və əlverişli şəraitdə cücərərək yeni bitkiyə başlanğıc verirlər. Çılpaqtoxumluların əhəmiyyəti Digər bitkilər kimi, çılpaqtoxumlu- lar da üzvi maddə yaradır, karbon qazını udur və oksigeni buraxır. Onlar həm də havanı ozonla zənginləşdirir və havadakı bakteriyaları məhv edən xüsusi maddələr – fitonsidlər ifraz edir. Çılpaqtoxumluların əksəriy- yətində kök sistemi yaxşı inkişaf etdiyi üçün torpaqların eroziyadan qorunmasında geniş istifadə edilir. Çılpaqtoxumlulardan xammal kimi də istifadə olunur. Onlar tikinti materialı kimi işlədilir. Gövdələrindən kim- yəvi üsulla süni ipək, kağız istehsal olunur. Bunlardan, həmçinin, ski- pidar, kanifol, müxtəlif vitaminlər, Sibir şamının toxumundan isə yağ alınır. Yüklə 43,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|