Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
111
110
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
45. 
Suda-quruda yaşayanların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
Parisə səfər 
etsəniz, məşhur 
Sorbonna Univer-
sitetinin qarşısında 
qoyulmuş qurbağa 
heykəlini görə 
bilərsiniz. 
· Sizcə, hansı 
“xidmətlər”inə görə 
qurbağaya heykəl 
qoyulmuşdur?
Suda-quruda yaşayanların quru mühitinə və su mühitinə uyğun olan  xüsusiy-
yətlərini qruplaşdırın. 
1. Çılpaq dəri;   2. Ağciyər tənəffüsü; 3. İnkişaf etmiş ətraflar; 4. Barmaqlar 
arasında pərdə; 5. Hərəkətli göz qapaqları və göz yaşı vəziləri; 6. Bədənin axıcı 
formada olması.
Nəticəni müzakirə edin:  Daha hansı xüsusiyyətləri əlavə edə bilərsiniz? 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Suda-quruda  yaşayanların  müxtəlifliyi.  Suda-quruda  yaşayanlara 
quyruqsuzlar, quyruqlular və ayaqsızlar dəstələri aiddir. 
Quyruqsuzlar  dəstəsi  ən  geniş  yayılan  dəstədir.  Onların  bəzi  nüma-
yəndələri, məsələn, göl qurbağası su hövzələrinin yaxınlığında yaşasa da, 
quru qurbağasına su hövzəsindən xeyli kənarda rast gəlinir. Quru qur-
bağaları  bədənlərinin qurumaması üçün gecə həyat tərzi keçirir, gündüz 
müxtəlif yerlərdə gizlənir. Bunlarda ağciyərlərin yaxşı inkişaf etməsi su 
hövzələrindən  xeyli  uzaqlaşmalarına  imkan  verir.  Ağac  qurbağası  isə 
ağacda  yaşayır.  Onun  barmaqlarının  ucları  enliləşərək  sormaclara  çev-
rilmişdir. Bu, onlara düz səthlər üzərində durmağa imkan verir.  Harada 
yaşamalarından  asılı  olmayaraq,  qurbağaların  çoxalması  su  mühitində 
gedir. 
Quyruqsuzlar dəstəsi 
Göl qurbağası 
Adi ağac qurbağası 
Adi quru qurbağası 
Quyruqlular  dəstəsinə  salamandralar,  tritonlar,  proteylər  aiddir. 
Tritonların yaz fəslində bel hissələrində dəri tənəffüsünü artıran daraq-
lar inkişaf edir. Yayda onlar quruya çıxaraq su hövzələrinin yaxınlığında 
gizli  həyat  keçirir.  Quruda  onların  bel  darağı  inkişaf  etmir.  Proteylər 
qaranlıq  mağaralarda  yaşadığı  üçün  gözləri  olmur.  Qəlsəmələri  bütün 
ömrü  boyu  qalır.  Bunlarda  quyruq  olur.  Ön  və  arxa  ətrafları  eyni 
uzunluqda  olur.  Salamandranın  parlaq  sarı  ləkələri  olan  dərisi  zəhərli 
maye  ifraz  edir.  Azərbaycanda  quyruqluların  nümayəndələrindən  adi 
triton və Karelin tritonuna rast gəlinir. 
Quyruqlular dəstəsi 
Çil  salamandra 
Daraqlı triton
Balkan proteyi 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Suda-quruda yaşayanların quruluş xüsusiyyətlərinin onların əhəmiyyəti ilə 
uyğunluğunu müəyyən edin. 
1. Hava mühitində səslərin qəbul 
olunması üçün.
2. Suda qalaraq atmosfer havası ilə 
tənəffüs və müşahidə  etmək üçün.
3. Cəld və uzun məsafəyə tullan-
maq qabiliyyəti.
4. Yırtıcılardan müdafiə vasitəsi.
5. Hərəkətli həşəratları tutmaq 
üçün.
A. Arxa ətraf uzundur və lingşəkillidir. 
B. Enli, uzun, yapışqanlı dili  və yaxşı 
inkişaf etmiş görmə qabiliyyəti var.
C. Başın üst hissəsində gözlər və burun 
dəlikləri yerləşir.
D. Təbil pərdəsi ilə örtülü daxili və orta 
qulağı var.
E. Dəri vəzilərindən aşındırıcı seliyin 
ifraz olunması.
2. 
 
a) Ac qurbağa akvariumda olan ölmüş həşəratları yeməkdən imtina etdi. Hansı 
səbəbdən? 
b) Niyə qurbağanın qəlsəmələri olmamasına baxmayaraq, uzun müddət suda qa-
landa məhv olmur? 
c) Qurbağanın xarici quruluş prinsipini öyrənərək insan nəyi ixtira etmişdir?
Suallara cavab verin:
Ayaqsızlar dəstəsinin nümayəndələri nəm torpaqlarda 60 sm dərin-
likdə  yaşayır.  Bunların  ətrafları  olmur.  Bunlara  həlqəvi  ayaqsız  və   
Seylon ayaqsızı aiddir.

---

3
3
113
112
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
Düzgün ifadəni seçin. 
1. Salamandralar ayaqsızlar/quyruqlular dəstəsinə aiddir. 
2. Yazda tritonun belində daraqşəkilli dəri/ağciyər tənəffüsündə iştirak edən 
bir üzgəc inkişaf edir. 
3. Bütün amfibilərin/ağac qurbağasının barmaqlarının ucunda sormaclar olur. 
4.  Göl qurbağası/quru qurbağası Azərbaycanın “Qırmızı kitab”ına daxil 
edilmişdir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1.  Suda-quruda  yaşayanların  dəstələrinin  adlarını  müəyyən  edib,  heyvanların 
adlarını cədvəlin müvafiq xanalarına yazın:  
Protey, quru qurbağası, ağac qurbağası, salamandra
...  dəstəsi
Göl qurbağası...
Triton...
...  dəstəsi
2. 
ülayim qurşaqda  onlarca, tropiklərdə isə 1500-dən çox növünə 
rast gəlinir. Bunu necə izah etmək olar?
3. Quruda qurbağaların əksəriyyəti tullanmaqla hərəkət edir. Nə üçün tritonlar 
quruda belə hərəkət edə bilmir? 
4. Quru və göl qurbağalarından hansı quruda eyni məsafəni daha tez qət edər? 
Qurbağaların m
Ayaqsızlar dəstəsi
Suda-quruda  yaşayanların  əhəmiy-
yəti  və  qorunması.  Yetkin  suda-quruda 
yaşayanlar  həşəratlar  və  ya  onların  sür-
fələri,  müxtəlif  ilbizlərlə  qidalanmaqla 
kənd  təsərrüfatı  zərərvericilərini  məhv 
edir. Onların özləri də digər heyvanların 
qidasını  təşkil  edir.  Quru  və  ya    su  mü-
hitinin çirklənməsi ilk növbədə bu mühit-
lərin sakini olan suda-quruda yaşayanla-
ra təsir edir.  
Həlqəvi ayaqsız
Ekoloji  vəziyyətin  getdikcə  pisləşməsi  onların  növ  saylarının 
azalmasına səbəb olur.  
Azərbaycanın  “Qırmızı  kitab”ına  quru  qurbağası,  sarımsaqiyli  qur-
bağa, Qafqaz xaçlıcası, adi və Karelin tritonları və s. növlər düşmüşdür.
46. 
Sürünənlər sinfi
Əsrlər boyu ilanlar barədə olan əfsanələrdə onlar  xeyir və şər, həyat və 
ölüm, yaranma və məhvolma rəmzi kimi təsvir olunurdu.  
·Hansı xüsusiyyətlərinə görə ilanları bu cür rəmzi mənada təsəvvür
edirlər?
Suda-quruda yaşayanlara 
aid əlamətləri seçin. Digər 
əlamətlər sürünənlər 
sinfinin nümayəndələrinə 
aiddir. 
Nəticəni müzakirə edin: 
Hansı əlamətləri  bu 
siyahıya əlavə edə 
bilərsiniz?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
1. Dəri nəm və çılpaqdır. 
2. Dəri qurudur və buynuz maddədəndir. 
3. Tənəffüs yalnız ağciyərlərlədir.  
4. Quruda dəri və ağciyərlərlə, suda isə yalnız 
dəri vasitəsilə tənəffüs. 
5. Üçkameralı ürək. 
6. Üçkameralı ürəyin mədəciyində tam 
olmayan arakəsmə var. 
7. Xarici mayalanma. 
8. Daxili mayalanma. 
9. Düzünə inkişaf. 
10. Dolayı inkişaf. 
Sürünənlərin hazırkı dövrdə 9400 növü məlumdur. Onların əksəriy-
yəti  quruda  yaşayır.  Çoxalmaları  su  mühitindən  asılı  olmur.  Sürü-
nənlərin hamısı atmosfer havası ilə tənəffüs edir. Əksəriyyətinin dəriləri 
quru və vəzisiz olur, üzəri buynuz mənşəli pulcuqlarla örtülür. Quruda 
çoxalmaları  ilə  əlaqədar  sarılıqla  zəngin  və  qalın  qabıqla  örtülmüş 
yumurta  qoyur.  Sürünənlər  sinfinin  nümayəndələrindən  biri  zolaqlı 
kərtənkələdir.
Zolaqlı kərtənkələnin quruluşu
Bədəni baş, boyun, gövdə, quyruq və ətraflardan ibarətdir. Boyun hissəsi suda-
quruda  yaşayanlarla  müqayisədə  daha  yaxşı  inkişaf  etmişdir  və  çox  hərə-
kətlidir.  Kərtənkələnin  ətrafları  beşbarmaqlıdır.  Barmaqlar  arasında  üzmə 
pərdəsi yoxdur. Onların ucunda caynaqlar yerləşir.
Hərəkəti.  Ətraflar  bədənin  yanlarına  birləşir.  Hərəkət  zamanı  kərtənkələnin 
təkcə ətrafları deyil, gövdənin qarın və quyruq hissələri də yerə toxunur. 
Dəri örtüyü. Pulcuqlu quru dərisi bədəni artıq su buxarlandırmaqdan qoruyur.  
Kərtənkələ böyüdükcə köhnə dərisi vaxtaşırı dəyişir və yenisi ilə əvəz olunur. 
Kərtənkələnin xarici quruluşu
Arxa ətraflar
Quyruq
Gövdə
Baş
Boyun
Ön ətraflar

---