Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
127
126
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Düzgün  ifadələri  seçin: 
1.  Quşların  beyinciyi  və  beyin  yarımkürələri  xüsusilə 
yaxşı inkişaf etmişdir. 2. Quşlarda, adətən, hər iki yumurtalıq fəaliyyət göstərir. 
3.Ciyələrin  hesabına  rüşeym  diski  həmişə  yuxarı  yönəlmişdir.  4.  Ördəklərin 
balaları  ətcəbala olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Cədvələ düzgün cavabların nömrələrini  daxil edin: 
Yumurtadan çıxan cücələr: 
1. Çılpaq və ya zəif tük örtüyünə malik olur  
2. Qu tükləri ilə örtülü olur 
3. Gözləri qapalı olur 
4. Gözləri açıq olur 
5. Az müddətdən sonra yeriyə bilir 
6. Uzun müddət aciz olur 
7. Özləri yem tapır 
8. Valideynləri tərəfindən yemlənir 
2.  Yuvalamadan  sonrakı  dövrdə  baş  verən  yerdəyişmələrə  görə  quşları  qrup-
laşdırın: 
Ördək,  boz qarğa,  sağsağan,  ev sərçəsi, zağca, arıquşu,  qaranquş,  qaz,  çölgö-
yərçini,  sarıköynək, bülbül.
Ətcəbalalı quşlar                                      
Cücəbalalı quşlar
...
...
Oturaq quşlar
Köçəri quşlar
Uçub gedən quşlar
...
...
...
Quşların fəsil dəyişkənliyinə uyğunlaşması. Quşlarda ilin fəsillərin-
dən  asılı  olaraq  həyat  proseslərində  müəyyən  mövsümi  hadisələr  baş 
verir. Belə ki, yazın əvvəlində quşların əksəriyyətində çoxalmaya hazırlıq 
dövrü başlanır. Onların bəziləri birləşərək cütlər əmələ gətirir. Bu dövrdə  
quşların  bir  çoxu  otdan,  ağac  budaqlarından,  daşlardan  və  ya  mamır-
lardan müxtəlif quruluşlu yuva tikir.   Cütləşmədən sonra   dişi fərd, nö-
vündən  asılı  olaraq,  yuvaya  müxtəlif  sayda  yumurta  qoyur.  Yumurta   
üzərində əksərən dişi fərd (bəzi quşlarda həm də erkək) kürt yatır. Bir 
müddətdən sonra yumurtadan balalar çıxır. Quşların əksəriyyəti yazda 
bala çıxarır. Bu dövrdə hava isinir, balaların inkişafı üçün lazımi qida və 
əlverişli şərait olur. 
Yay  ərzində  balalar  qidalanaraq  böyüyür  və  müstəqil  həyat  tərzi 
keçirir.  
Payıza  doğru  quşların  bir  çoxu  dəstələrə  toplanaraq  cənub  istiqa-
mətinə – yem bol olan yerlərə köçür. Belə yerdəyişmə prosesi   quşların 
köçməsi   və ya miqrasiyası adlanır. Köçmə üçün siqnal rolunu, əsasən, 
günün uzunluğunun dəyişilməsi oynayır.
Yerdəyişmələrə  görə  quşlar  oturaq,  köçəri  və  uçub  gedən  quşlara 
bölünürlər.
Oturaq quşlar qışda yuvalama yerlərini tərk etmir.   Onlara sağsağan, 
çölgöyərçini, ev sərçəsi aiddir. Əsasən insanların yaşayış məskənlərində 
qida tullantıları ilə qidalanırlar. 
Köçəri quşlar.  Yaza qədər yuvalama yerlərini tərk edir, oradan, adətən, 
yüz  və  ya  min  kilometrlərlə  uzaqlaşırlar.  Bunlara  boz  qarğa,  zağca  və 
arıquşular  aiddir.  Uçub  gedən  quşlardan  fərqli  olaraq,  onların  daimi 
qışlama yerləri və dəqiq yerdəyişmə marşrutları olmur.
Uçub gedən quşlar qış olmayan yerlərə gedir və yuvalama yerlərindən 
min və ya on minlərlə kilometr uzaqlaşırlar. Sarıköynəklər, qaranquşlar, 
bülbüllər, qazlar, ördəklər uçub gedən quşlardır.
50. 
Quşların ekoloji qrupları. Quşların əhəmiyyəti
Balıqçı quş, dülgər quş, 
lələkli müğənni...
· Bu misallara hansı quşlar aiddir? 
Niyə onları belə adlandırırlar?
Şəkillərə baxın:
a) Dimdik formalarına görə qidalanma xarakterı barədə fikrinizi söyləyin.
b) Şəkildə göstərilən ətrafların quruluşuna əsasən quşların həyat tərzi haq-
qında mühakimə yürüdün. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
b
a
Qaz
Şanapipik
1
2
3
4
5
Flaminqo
Ərsindimdik
Leylək 
Ağacdələn
Qutan
Nəticəni müzakirə edin: Həyat tərzi quşların xarici görünüşünə necə təsir 
edir?

---

Qidalanma tipinə görə quşların ekoloji 
qrupları
Həyat tərzinə görə quşların ekoloji qrup-
ları
Bitkiyeyən quşlar. Əksəriyyəti bitki qidası 
ilə – dən, giləmeyvə və toxumlarla qidala-
nır.  Belə  quşlara  payızbülbülləri,  meşə  xo-
ruzları,  tetralar  aiddir. 
Həşəratla qidalanan quşlar. Nazik, itidim-
dik, iti caynaq və uzun barmaqları olur. 
Yırtıcı quşlar. Dimdikləri qısa və güclüdür, 
qarmaq kimi aşağı əyilmişdir. Arxa ətraf-
larında iti caynaqlar olur. Döş və ayaq əzə-
lələri  güclü  inkişaf  etmişdir.  Gecə  və 
gündüz  yırtıcı  quşlarına  bölünür.  Gündüz 
yırtıcı quşlarına – qartal, şahin, qırğı; gecə 
yırtıcı  quşlarına  –  bayquş  və  yapalaqlar 
aiddir.  Yırtıcı  quşlar  torpaq  üzərində, 
demək olar ki, gəzmir. 
Hər  şeylə  qidalanan  quşlar.  Ən  çox  rast 
gəlinəni sərçə və qarğalardır.
 
Yaşadıqları  mühit  şəraitinə  görə  quşlar 
bəzi ekoloji qruplara bölünür.
Meşə quşları. Əksəriyyətinin qanadları qı-
sa, quyruğu isə nisbətən uzun olur, onların 
ağac  və  kollar  arasında  uçmasını  asanlaş-
dırır. Bu qrupa, əsasən, arıquşular, ağacdə-
lənlər, qaratoyuqlar, tetra və meşə xoruzları   
aiddir.
Açıqlıq  sahə  quşları.  Ayaqlarının  güclü  və 
boynunun uzun olması vaxtında təhlükəni 
görməyə və düşməndən gizlənməyə imkan 
verir.  Bitkiyeyən  və  həşəratla  qidalanan 
quşlardır.  Doydaqlar,  durnalar,  dəvəquşu-
lar bu qrupa aiddir.
Sahil  və  bataqlıq  quşları.  Əksəriyyətində 
ətraflar və boyun uzun, dimdik iri olur. Bu 
xüsusiyyət onlara yem əldə etməyə, bədəni 
islanmaqdan  qorumağa  imkan  verir. 
Bunlara leyləklər və vağlar aiddir. 
Su quşları.  Onların bir çoxu yaxşı üzür, su-
ya  baş  vurur  və  uçur.  Bədənləri  uzun-
sovdur,  ayaqlar  bədənin  arxa  hissəsinə  – 
quyruğa  yaxın  yerləşdiyi  üçün  suda 
hərəkəti  asanlaşdırır.  Əksəriyyətində  sıx 
Meşə quşları 
Xallı 
qaratoyuq
Sarı 
ağacdələn
Açıqlıq sahə quşları 
Ağ durna
Adi doydaq
Qidalanmasına və həyat tərzinə görə quşlar müxtəlif ekoloji qruplara 
bölünür.
lələk örtüyü  və barmaqlar arasında üzmə pərdəsi olur. Torpaqda yavaş hərəkət 
edir. Bu qrupa, əsasən, qazkimilər dəstəsinin nümayəndələri – qazlar, ördəklər 
və qu quşları  aiddir.
Pinqvinlər  də  su  quşlarıdır.  Onlarda  ayaq  barmaqları  arasında  üzmə  pərdəsi 
olur.  Suda  üzməsində  arxa  ətraflar  və  qanadlar  iştirak  edir.  Döş  tili  yaxşı 
inkişaf etmişdir. Bədən quruda şaquli vəziyyətdə dayanır.  
Sahil və bataqlıq quşları
İri vağ 
Ağ leylək 
Su quşları
Yaşılbaş ördək
Gümüşü qağayı
Qu quşu
Quşların təbiətdə əhəmiyyəti. Quşlar həşəratlar və kiçik gəmiricilərlə 
qidalanmaqla onların sayının tənzimlənməsində iştirak edir. Onlar özləri 
də digər heyvanların qidasını təşkil edir. Bəzi tropik bitkilər çiçək nektarı 
ilə  qidalanan  quşlarla  (kolibri)  tozlandırılır.  Quşlar  həm  də  bitkilərin 
meyvə və toxumlarının yayılmasında iştirak edir.
Bizim hər birimiz quşların qayğısına qalmalıyıq. Onların yuvasını da-
ğıtmaq və kütləvi şəkildə ovlamaq olmaz. Quşları qorumaq üçün onların 
təbii yaşayış sahələrinin və yuvalama yerlərinin saxlanılması vacibdir.
Quşları ekoloji qruplar üzrə ayırın: 
ağacdələn, qu quşu, meşə xoruzu, qartal, vağ,  
qaratoyuq, qırğı, ördək, dəvəquşu, durna, pinqvin, tetra.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Meşə quşları
Su quşları 
Açıqlıq quşları 
Bataqlıq və sahil quşları 
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Əlamətlər: 
1.  Möhkəm  və  güclü  ayaqları  olur.  2.  Barmaqlar  arasında  üzmə 
pərdəsi olur.  3. Ayaqları uzundur.  4. Boyunları uzun olur.   5. Qarmaqşəkilli 
dimdiyi olur. 6. Ayaqlar bədənin arxa hissəsinə yaxın yerləşir. 
Quşlar:   
I.  Leylək.   II. 
.   III. Dəvəquşu. 
Ördək
2. Quşlar haqqında  mahnı, şeir, nağıl, təmsil, atalar sözü və məsəllər 
toplayın. Kiçik təqdimat hazırlayın.
3
3
129
128
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər

---