Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
119
118
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
uzun, yoğun 
, iri quyruğa malik idi. Yırtıcı və otyeyən formaları 
mövcud idi. 
Sürünənlərin ixtiozavr adlanan suda yaşayan, balığabənzər və ptero-
zavr kimi uçan formaları   ağciyərlərlə tənəffüs etmiş və diri bala doğ-
muşdur. Uçan kələzlərin ön ətraflarının uzanmış barmaqları və bədənləri 
arasında dəri pərdələri olmuşdur. Qədim sürünənlərin teriodontlar adla-
nan qrupunda dişlər ilk dəfə kəsici, köpək və azı dişlərinə bölünmüş və 
sürünənlərdən fərqli olaraq, ayaqları gövdənin alt tərəfində yerləşmiş-
dir.
Sürünənlərin qədim nümayəndələri hazırda məhv olmuşdur. Onların 
məhv olmasının əsas səbəbi kimi yeni meydana gələn quru onurğalıları ilə 
rəqabətə davam gətirməmələri ehtimal olunur.
boyuna
1. Göz qapaqları qovuşmuş və şəffaflaşmışdır. 
2. Çənədə dişlər olmur.
3. Ürək dördkameralıdır.
4. Döş qəfəsi olmur.
5. Ətrafları yoxdur.
6. Barmaqlar arasında üzmə pərdəsi olur.
7. Çanağı olur.
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. İlanlar
B. Tısbağalar
C. Timsahlar
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Sırada göstərilənlərdən hansı “artıqdır”? Cavabınızı əsaslandırın.
А)  Gürzə, timsah, kobra, eskulap ilanı 
B)  Kərtənkələ, timsah, triton, hatteriya 
C)  Qızılı mabuya, koramal, zolaqlı kərtənkələ, qalxansifət 
D)  Təlxə, kələz, suilanı, gürzə  
 
a) Tısbağaların bədəni möhkəm çanaqla mühafizə olunur. Onlar çanaqdan 
müvəqqəti azad ola bilirlərmi? 
b) Nə üçün dinozavrları dəhşətli kələzlər adlandırırlar? 
c) Qədim sürünənlər digər mühit şəraitində yaşamaq üçün hansı uyğun-
laşmalar qazanmışdı?
2. Suala cavab verin:
 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Sürünənlərin  əhəmiyyəti  və  qorunması.  Yırtıcı  sürünənlər  digər 
heyvanlarla qidalanaraq onların sayının sürətlə artmasına imkan vermir. 
Kərtənkələlər  həşəratlarla,  ilanlar  gəmiricilərlə  qidalanmaqla  zərərve-
ricilərin və xəstəliklərin qarşısını alır. İlan zəhərindən təbabətdə istifadə 
edilir. 
İnsanın fəaliyyəti nəticəsində mühit şəraitinin dəyişməsi sürünənlərə 
də  öz  təsirini  göstərmişdir.  Belə  ki,  kərtənkələlərdən  –  qızılı  mabuya, 
ilanlardan – Kiçik Asiya gürzəsi, eskulap ilanı, tısbağalardan – Aralıq də-
nizi  tısbağası  və  s.  növlərin  adı Azərbaycanın  “Qırmızı  kitab”ına  düş-
müşdür.
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
1. 
1. Neştərçənin ürəyi ikikameralıdır; 2. Xor-
dalıların  bədəni  ikitərəfli  simmetriyaya  malikdir; 
4.  Xordalıların  sinir  sistemi  xor-
danın  altında  yerləşir;  5. Bütün  xordalıların  nümayəndələrində  xorda 
bütün ömrü boyu saxlanılır; 
2. 
a)  Xorda  sinir/dayaq  sisteminə 
aiddir; b) Neştərçə qəlsəmələrlə/ağciyərlərlə tənəffüs edir; c) Balıqların 
əksəriyyəti  sümüklü/qığırdaqlı  balıqlar  sinfinə  aiddir;  d)  Balıqların 
ürəyi  iki/üçkameralıdır;  e)  Balıqların  ifrazat  orqanı  malpigi  boru-
larıdır/böyrəklərdir.
3.  Suda-quruda  yaşayanların  səciyyəvi  xüsusiyyətlərini  dəftərinizdə 
qeyd edin: 1. Mədəciyində arakəsməsi olmayan üçkameralı ürək; 2. Mə-
dəciyində arakəsməsi olan üçkameralı ürək; 3. İki qan dövranı; 4. Qa-
palı qan-damar sistemi; 5. Çılpaq və nəm dəri; 6. Buynuz pulcuqlarla ör-
tülmüş quru dəri; 7. Xarici mayalanma; 8. Daxili mayalanma; 9. Tə-
nəffüs orqanı ağciyərlərdir; 10. Tənəffüs orqanı ağciyərlər və dəridir; 
11. Kürü tökür; 12. Yumurta qoyur; 13. Döş fəqərələrinə yaxşı inkişaf 
etmiş  qabırğalar  birləşir;  14.  Göz  qapaqları  var;  15.  Düzünə  inkişaf;                         
16. Dolayı inkişaf.
4. Suallara cavab verin:
a) Qurbağalar sudan çıxmadan həm atmosfer havası ilə tənəffüs edir 
və  ətraf  mühitdə  səmtlərini  müəyyənləşdirə    bilirlər.  Onların 
hansı quruluş xüsusiyyətləri buna imkan verir? 
b) Kərtənkələlər isti günlərdə çox hərəkətli və fəal, soyuq havada isə 
əksinə, azhərəkətli olur. Bunun səbəbi nədir?
Düzgün ifadələri seçin: 
Düzgün  cavab  variantını  seçin: 
3.  Neştərçənin  hə-
rəkəti  əzələlərin  hesabına  baş  verir; 
6. Neştərçənin qan-damar sistemi qapalıdır. 
 İxtiozavr
Pterozavr
(uçan kələz)
Tiranozavr
Teriodont
 Qədim sürünənlər

---

Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quşların xarici quruluşu
3
3
121
120
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
8
-ci
 f e sil
Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
İnsanlar q
raq onlara həsəd aparmış və uçmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişlər. 
Lakin bu ideyalar texnikanın son nailiyyətləri nəticəsində mümkün olmuşdur.  
ədim zamanlardan səmaya qalxmaq arzusunda olublar. Quşlara baxa-
·  Quşların  hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  onlara  əlavə  vasitələrdən  istifadə 
etmədən uçmalarına imkan verir? 
48. 
Quşlar  sinfi
Məqsəd:  Quşun  xarici  quruluşu  ilə  tanış  olmaq,  uçmağa  uyğunlaşma  xüsu-
siyyətlərini müəyyən etmək.
Təchizat: Quş müqəvvası.
İşin  gedi
n  hansı  hissəsində  yerləşir?  4.  Quşun  başında  hansı 
orqanlar yerləşir? 5. Quşun ön ətrafı kərtənkələnin ön ətrafından nə ilə fərq-
lənir? 6. Quşun arxa ətraflarında neçə barmaq var və onlar necə yerləşmişdir?
şi:  1.  Quşun  bədəninin  formasını  və  onun  hansı  hissələrdən  ibarət 
olduğunu təsvir edin. 2. Quşun bədənində lələklər necə yerləşmişdir? 3. Ən iri və 
ən  kiçik  lələklər  bədəni
Nəticəni  müzakirə  edin:  Hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  quşlara  uçmağa  və 
quruda gəzməyə imkan verir? 
Quşlarda boyun hissənin daha hərəkətli olması ona ətrafı yaxşı görməyə və bə-
dəninin istənilən hissəsində lələklərini təmizləməsinə imkan verir. Arxa ətraf-
larında üzəri pulcuqlarla örtülü pəncə lüləsi və əksəriyyətində caynaqlara malik 
4 barmaq vardır.
Bədən örtüyü. Lələklərlə örtülmüş dərisi quru və vəzisizdir. Yeganə vəzisi büz-
düm sümüyü üzərində yerləşən büzdüm (piy) vəzisidir. Quş dimdiyi ilə bu vəzini 
sıxır və yağlı mayeni lələklərinə sürtür, nəticədə onlar yumşaq və sukeçirməyən 
olur. 
Quşlar sinfi.   8600-dən çox növü var. Uçma ilə əlaqədar quşların ön 
ətrafları  qanadlara  çevrilmişdir.  Bədənləri  lələklərlə  örtülmüşdür.  Bo-
rulu  sümüklərin  içərisi  hava  ilə  dolmuş  və  yüngülləşmişdir.  Quşlarda 
dişlər  və  sidik  kisəsi  yoxdur.  Maddələr  mübadiləsinin  sürətlə  getməsi 
nəticəsində onların bədən temperaturu yüksək olur. 
Göz
Qulaq 
dəliyi
Burun 
dəliyi
Üst 
dimdik
Alt 
dimdik
Dil
Dimdikdibi
Baş
Gövdə
Qanad
Quyruq
Pəncə lüləsi
Barmaqlar
Dimdik
Göyərçinin skeleti
Çanaq 
sümüyü
Quyruq 
fəqərəsi
Barmaqlar 
Pəncə lüləsi
Boyun 
fəqərələri
Dirsək 
sümüyü
 
Ön barmaqlar
Mil 
sümüyü
Bazu 
sümüyü
Döş tili
Qarğa 
sümüyü
Körpücük 
sümüyü
Baldır (qamış) 
sümüyü
Büzdüm 
sümüyü
Bud 
sümüyü
Kəllə
Qabırğalar
Lələklər. Bədən xaricdən kontur (bi-
çim) lələkləri ilə örtülmüşdür. Kon-
tur lələklərinin 3 növü – çalma, sü-
kan və örtük lələkləri olur.  
Skeleti  və  əzələləri.  Skeletin  bəzi 
sümükləri  bir-birinə  bitişmiş  hal-
dadır və bir çox sümüklərin içərisi 
hava ilə dolu olur. Belə quruluş xü-
susiyyəti skeleti möhkəm və yüngül 
edir. 
Kürək sümüyü
Quşların həyat fəaliyyəti
Bədən quruluşu. Quşların bədəni baş, boyun, gövdə və ətraflara bölünmüşdür. 
Başda buynuz maddəsindən təşkil olunmuş  üst və alt dimdik  vardır. 
Ön pəncə sümükləri
Qarmaqcıq
Birinci 
dərəcəli 
saqqalcıq
İkinci
dərəcəli 
saqqalcıq
Yelpik
Lələk oxu (gövdə)
Lələk mili (qələm)
Qu lələyi
Sap 
lələk
Tiftik
Biçim lələyi
Lələklər
Qıl 
lələk

---