Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Şəkildə təsvir olunmuş canlıların ilkin inkişafındakı ümumi və fərqli cəhətləri 
müəyyən edin.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
3
3
135
134
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
52. 
Məməlilərin çoxalması, davranışı  
      və onların həyatında mövsümi dəyişkənliklər
Filin  boğazlıq  dövrü  2  ilə  qədər  çəkir.  Yeni  doğulan  balanın  ilk  dövrlərdə 
qayğıya ehtiyacı olduğu üçün ana fil onu bir an da tərk etmir.
· Nə üçün məməlilərin yeni doğulan balaları ana qayğısına möhtac olur?
· Məməlilərin nəsil qayğısına qalması özünü nə ilə büruzə verir?  
Məməlilərin 
  və  ço-
xalması.  Məməlilər  ayrıcinsli  heyvan-
lardır.  Plasentalı  məməlilərdə  erkəklərin 
cinsiyyət sistemi bir cüt toxumluqdan, bir 
cüt  toxum  borusundan  və  cütləşmə 
orqanından  ibarətdir.  Dişi  cinsiyyət  sis-
teminə  isə  bir  cüt  yumurtalıq,  bir  cüt 
yumurta  borusu,  balalıq  aiddir.  Məməli-
lərdə mayalanma daxilidir. 
Rüşeymin  sonrakı  inkişafı  balalıqda 
cinsiyyət  sistemi
gedir.  Balalıqda  plasenta  adlanan  və  qan  damarları  ilə  zəngin  xüsusi 
orqan yaranır. Bunun köməyi ilə ana orqanizmindən qida maddələri göbək 
ciyəsi ilə dölə daxil olur və onun böyümə və inkişafını təmin edir. Bala 
doğulandan sonra dişi fərd balasını südlə bəsləyir. Məməlilərdən bəziləri, 
məsələn,  yumurtaqoyanlarda  (ördəkburun  və  yexidna)  plasenta  olmur. 
Balanın  inkişafı  yumurta  içərisində  gedir.  Kenquru  və  opossum  kimi 
kisəli  məməlilər  tam  formalaşmamış  bala  doğurlar  ki,  bunlarda  da 
rüşeymin sonrakı inkişafı qarında yerləşən kisə içərisində gedir. Burada 
bala südlə bəslənir. Məməlilərdə bətndaxili inkişaf zamanı   balanın sayı 
ilk növbədə bədənin ölçüsündən asılıdır. Təbii düşmənləri çox olan kiçik 
məməlilərdə  (dovşankimilərdə,  gəmiricilərdə)  boğazlıq  dövrü  qısa, 
doğulan balaların sayı isə çox olur. İri məməlilərdə, məsələn, fildə boğaz-
lıq  dövrü  uzun,  doğulan  balaların  sayı  isə  az  olur.  Məməlilər  inkişafın 
bütün mərhələlərində yüksək nəsil qayğısına qalma  ilə fərqlənir.
Məməlilərin həyatında fəsil dəyişmələri hadisəsi. Məməlilərin həyat 
fəaliyyəti,  digər  heyvanlardakı  kimi,  ilin  fəsillərindən  asılı  olaraq 
mövsümi dəyişir. Bu hadisələrə baladoğma, qışa hazırlıq, miqrasiya, qış 
yuxusu aiddir. 
Baladoğma. Bir çox məməlilərdə baladoğma böyümə və inkişaf üçün 
əlverişli  olan  yaz  və  yay  dövrünə  təsadüf  edir.  Məməlilərdə  cütləşmə 
prosesi  ayrı-ayrı  növlərdə  müxtəlif  fəsillərdə  baş  verə  bilir.  Məsələn, 
gəmiricilər üçün bu dövr yaz, dırnaqlı heyvanlar üçün isə payız fəslinə 
təsadüf edir. 
Qışa hazırlıq. Payızda məməlilərdə qışa hazırlıq dövrü başlayır. Onlar 
tüklərini dəyişir, çoxlu qidalanır və kökəlir. Qışa hazırlıq dövründə tük 
örtüyü sıxlaşır və dəri altında qalın piy qatı toplanır. Bəzi məməlilərdə 
ətraf mühitdən seçilməmələri üçün tükün rəngi də dəyişir.
Miqrasiya.  Qışa  hazırlıq,  adətən,  miqrasiya  ilə  də  müşayiət  olunur. 
Məsələn,  otyeyən  heyvanların  bir  çoxu  –  cüyürlər,  sığınlar,  qabanlar 
yayda otla zəngin dağ çəmənliklərinə qalxsalar da, qışda dağdan qar örtü-
yü az olan düzənliklərə enir.
Yem  ehtiyatı  toplama.  Bəzi  məməlilər,  xüsusən  gəmiricilər  fəallıq 
dövrlərində  qış  üçün  yem  ehtiyatı  toplayır.  Qış  yuxusuna  gedən  və 
miqrasiya edən heyvanlarda, adətən, bu baş vermir.
Qış yuxusu. Gəmiricilərin, yarasaların, kirpilərin, ayıların bəzi növləri 
yemin  kəskin  surətdə  azalması  və  şəraitin  pisləşməsi  zamanı  qış 
yuxusuna gedir. 
Fəsil hadisələrinin növbələşməsi, əsasən, çoxalma, bəzən yemin miqda-
rı ilə əlaqədar olub, uyğunlaşma xarakteri daşıyır. 
Düzgün ifadəni seçin: 
1. Bütün məməlilərdə diridoğma müşahidə olunur. 
2. Yumurtaqoyan məməlilərdə balalıq olur.  
3. Məməli heyvanın bədən ölçüsü nə qədər iri olarsa, onun boğazlıq 
dövrü də o qədər uzun olar. 
4. Məməlilərdə nəsil qayğısına qalma mövcuddur. 
1. Düzgün cavabı seçin:
 məməlilər çoxalma və inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı 
olaraq  3 qrupa bölünür: 
a) Suda yaşayanlar, quruda yaşayanlar, həm suda, həm quruda yaşayanlar. 
b) Otyeyənlər, yırtıcılar, hər şeylə qidalanan. 
c) Yumurtaqoyanlar, kisəlilər, plasentalılar. 
2. Suallara cavab verin:
a) Məməli orqanizmin bədənində ehtiyat qida maddəsi az olan mayalanmış 
yumurta hüceyrə necə inkişaf edir? 
b) Nə üçün fil 3-4 ildə bir, adi çölsiçanının isə ildə 6-8 dəfə bala verir? 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Dölün
Rüşeymin 
balalıqda inkişafı 

---

Yaşayış mühitinə görə məməliləri qruplaşdırın:
Qonur ayı, ceyran, köstəbək, delfin, pələng, yarasa, balina, dəvə, begemot
Nəticələri müzakirə edin: Hər bir qrupun nümayəndəsi xarici quruluşuna görə  
hansı ümumi əlamətlərə malikdir? Bu, nəyi sübut edir?
Balina və delfin suda yaşayır və yaxşı üzürlər. Yarasalar isə uçmalarına görə heç 
də quşlardan geri qalmırlar.
· Hansı əlamətlərinə görə onları məməlilər sinfinə aid edirlər?
· Onlar quruda yaşayan digər məməlilərdən nə ilə fərqlənir?
53. 
Məməlilərin ekoloji qrupları
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Quruda yaşayan məməlilər. Bunların bir hissəsi quruda, torpaq üzərində, bəzi-
ləri torpaqda, digərləri isə ağaclarda yaşayır. 
Torpaq  üzərində  yaşayan  məməlilər.  Əsasən,  meşələrdə  və  ya  açıq  sahələrdə 
məskunlaşırlar.  Bu  heyvanlarda  mütənasib  quruluşlu  bədən,  yaxşı  inkişaf 
etmiş  uzun  ətraflar,  əzələli  boyun  olur.  Əksəriyyəti  qaçmaqla,  yeriməklə  və 
tullanmaqla hərəkət edir. Quruda yaşayan heyvanlar içərisində otyeyən məmə-
lilər üstünlük təşkil edir. Bunlar cütdırnaqlılar dəstəsinin nümayəndələri,  mə-
sələn, maral, antilop, zürafə, keçi, qoyun, inək və s. kimi heyvanlardır.   Tək-
dırnaqlılar (at, zebr, eşşək), dovşankimilər  də  otyeyənlərə aiddir.
Şikarını təqib edən və sürətlə qaçan canavar və hepard kimi quru yırtıcılarda 
ətraflar uzun olur. Bunun əksinə olaraq, şikarını pusan və təqib etməyən pələng 
və vaşaqda isə ətraflar nisbətən qısadır. Gəmiricilərin bəzilərində və dovşanki-
milərdə  arxa  ətraflar  uzun,  ön  ətraflar  isə  qısa 
olur. 
Ağacda yaşayan məməlilər. Bəzi məməlilər quru-
da  yaşasa  da,  ağaclarda  məskən  salır.  Ağacda 
yaşayan  məməlilərdə  tutucu  pəncələr  və  ilişkən 
quyruq olur. Ağacda yaşayan məməlilərə primat-
lar dəstəsinin (meymunlar, yarımmeymunlar) bir 
çox  nümayəndələri,  bəzi  gəmirici  və  kisəlilər 
aiddir.  
Torpaqda yaşayan məməlilər.  Torpaqda qazıcı hə-
yat  tərzi  keçirən  heyvanlara  köstəbəklər,  yer-
eşənlər,  gəmiricilərin  bir  çoxu  (sünbülqıranlar, 
çölsiçanları)  aiddir. Bunlar həyatının əksər his-
səsini  torpaq  altında  keçirərək,  burada  yollar 
açır,  həşəratlar  və  onların  sürfələri,  müxtəlif 
qurdlarla  qidalanır. Torpağı  qazıcı  ön  ətrafları, 
bəzən dişləri ilə qazır. Torpaq həyat tərzi ilə əla-
qədar bunların bədənləri qısadır, boyunları seçil-
mir, gözləri, qulaqları və hətta quyruqları qalıq 
halında olur. Xəzləri qısadır və sıxdır. 
Suda  yaşayan  və  yarımsu  həyat  tərzi  keçirən 
məməlilər.  Məməlilərin  bəziləri  bütün  həyatını 
suda  keçirir,  digərləri  isə  quru  ilə  əlaqəsini 
kəsmir.  
Suda  yaşayan  məməlilər.  Bunlara  suitilər,  del-
finlər və balinalar aiddir. Su həyat tərzi ilə əlaqə-
dar  onların  bədən  formaları,  balıqlardakı  kimi, 
axımlıdır. Ətrafları suda   hərəkətə xidmət edən 
üzgəclərə və ya pərlərə çevrilmişdir. Su mühitin-
də  bədənin  soyumaması  üçün  bədəndə  qalın  piy 
qatı inkişaf etmişdir. 
Balinalar,  delfinlər  quru  ilə  əlaqəsini  tam  itir-
mişdir. Hərəkət orqanı quyruq üzgəcidir. Ön ət-
raflar üzgəcə çevrilmiş, arxa ətrafı olmur. Bali-
nakimilərdə tük örtüyü yoxdur. 
Kürəkayaqlılar dəstəsindən   olan suitilər həyat-
larının  əksər  hissəsini  suda  keçirsə  də,  quru  ilə 
əlaqəsini kəsməmişdir. Onlar dincəlmək, tüləmə 
və balalamaq üçün quruya çıxır. 
Yarımsu həyat tərzi keçirən məməlilər. Yarımsu 
həyat  tərzi  keçirən  məməlilərə  ördəkburun,  gə-
miricilərdən ondatra, qunduz və başqaları aiddir. 
Onlar suda yaxşı üzür və quruda sərbəst gəzir. Ör-
dəkburunun  ətraflarında  barmaqlar  arasında 
üzmə pərdəsi olur. Quyruq suda sükan funksiya-
sını yerinə yetirir. Tük  örtüyü yaxşı inkişaf et-
mişdir. 
Uçan məməlilər. Bu qrupa yarasalar dəstəsi aid-
dir. Ön ətrafları qanadlara çevrilmişdir. Bədənin 
yan hissələrindən başlayan uçma pərdəsi ön ətra-
Yarımsu həyat tərzi 
keçirən məməlilər
Suda yaşayan 
məməlilər 
Torpaq üzərində və ağacda yaşayan məməlilər
Göy balina
Kaşalot
Köstəbək
Məməlilərin müxtəlif dəstələrinin nümayəndələri eyni mühit şəraitinə 
uyğunlaşma  ilə  əlaqədar  oxşar  xüsusiyyətlərə  malik  olur.  Keçirdikləri 
həyat tərzinə görə onları bir neçə ekoloji qrupda birləşdirirlər.
3
3
137
136
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Koala
Ördəkburun
Torpaqda yaşayan 
məməlilər
Yereşən
Antilop
Zebr

---