Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 84

ittifaqı üzərində qələbəsini şərh etmişdir. Bununla əlaqədar, Hatti 

və Kaneş hökmdarlarının adı  çəkilmişdir. Bu rəvayətin 

yaranmasına  İkiçayarasında baş vermiş  həqiqi tarixi hadisə  təsir 

göstərmişdir. Orada Naram-Suenin "Qələbə abidəsi" daş 

kitabəsində Lullubi hökmdarı da daxil olmaqla düşmən ittifaqının 

məğlub olunmasından bəhs edilir. Beləliklə, het rəvayətlərinin 

kökləri  İkiçayarasında baş vermiş siyasi hadisələrlə bağlı 

olmuşdur. Məhz buna görə  də,  İkiçayarası etnik terminologiyası 

(umman-manda) olduğu kimi təkrar olunmuş, lakin hadisələr 

qədim Anadolu mühitinə uyğunlaşdırılmışdır. Rəvayətin het 

variantı  əsasında ehtimal edilir ki, hələ e.ə. III minilliyin ikinci 

yarısında qədim Anadoluda erkən dövlət qurumları mövcud 

olmuşdur. Bunlar şəhər-dövlətləri şəklində meydana gəlmişdilər. 

Het  ədəbiyyatında  Şumer-Akkad təsiri başqa sahələrdə  də 

özünü göstərmişdi. Hetlər mixi yazı sistemini İkiçayarasından 

mənimsəmişdilər. "Gilqameş haqqında dastan" het dilinə tərcümə 

edilmişdi. Şumer-Akkad mətnlərindən istifadə etmək və dili başa 

düşmək üçün üçdilli lüğətlər tərtib olunurdu. Bunlardan biri 

şumer-akkad-het lüğəti idi. Hurri əfsanələri (Kumarva əsatiri) het 

dilinə  tərcümə olunmuşdu. Hurri təsiri onomastika və dini 

təsəvvürlərdə özünü təzahür edirdi. Dərs vəsaitləri tərtib olunurdu. 

Mitanni mənşəli Kikküli atçılığa həsr olunmuş vəsait yazmışdı. 

Hetlər rəsmi  ədəbiyyat nümunələri yaratmışdılar. III 

Hattuşilin "Tərcümeyi-hal" xüsusiyyəti daşıyan yazısı erkən 

ədəbiyyat nümunələrindən biri hesab edilə bilər. Hadisələr birinci 

şəxsin adından nəql edilir. Burada Hattuşili uşaqlıq dövrünü 

göstərir, zəif səhhətə malik olduğunu söyləyir və  İştar ilahəsinə 

ithaf olunmasını qeyd edir. O, əyalət hökmdarı olanda ilahə İştar 

ona arxa olur, paxıl və qarınqulu düşmənlərinin öhdəsindən 

gəlmək üçün ona qüvvət və mətanət verir. Hattuşilin qardaşı Urxi-

Teşub onun rəqiblərinin tərəfinə keçib, idarə etdiyi şəhərləri 

əlindən alanda, Hattuşili qardaşının tabeliyindən çıxır və üsyan 

qaldırır. O, üsyanın səbəbini belə izah edirdi: "Lakin mən ona 

qarşı üsyan qaldırsam da, bunu qüsurlu vasitə ilə, yəni xaincəsinə 

etmədim, onun cəng arabasına həmlə etmədim, evdə ona hücum 

etmədim, mən ona (açıq) müharibə elan etdim (və dedim): - Sən 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 85

mənimlə dava-dalaşa başladın, sən böyük hökmdarsan, mən isə o 

adamam ki, sən ona bir qala qoymuşsan qalsın, mən məhz bu 

qalanın hökmdarıyam. Haydı döyüşə! Qoy Samuxi şəhərinin 

ilahəsi  İştar və Nerik şəhərinin tufan allahı (Taru) bizim 

haqqımızda hökm versinlər". Hattuşili hakim ailəyə  mənsub idi, 

onun hakimiyyətə hüquqları tapdalanırdı. Maraqlıdır ki, o özünün 

hakimiyyətə  gəlməsini də ilahə  İştarın iradəsi ilə bağlayır və 

deyir: "Necə ki, mənim ilahəm  İştar vaxtilə  mənə taxt-tacı  vəd 

etmişdi, indi o, arvadımın yuxusuna girərək (demişdir): - Mən 

sənin ərinə kömək edərəm və bütün Hattuşili sənin tərəfinə keçər". 

Hattuşili qələbə çaldıqdan sonra qardaşını  və  rəqiblərini edam 

etdirmir, sadəcə olaraq ölkədən qovur. "Tərcümeyi-hal" göstərir 

ki, III Hattuşili mübahisəli məsələləri ancaq müharibə yolu ilə həll 

etməyi üstün tuturdu. Eyni zamanda o, həqiqət və  ədalətin son 

məqamda qələbə çalacağı inamına biganə yanaşmırdı. Lakin 

mətndən göründüyü kimi, III Hattuşili, bəlkə  də mövcud olan 

vərəsəlik qaydalarını pozaraq, hakimiyyətə zorla sahib olmuşdu. 

Mətn III Hattuşilinin müraciəti ilə sona yetir: "Gələcəkdə kim 

olursa olsun - Hattuşilin oğlumu, nəvəsimi, yaxud nəticəsimi-

hakimiyyətə irsən yiyələnərsə, qoy allahlar içərisində Samuxi 

şəhərinin ilahəsi  İştara ehtiram göstərsin". Hetlərin dini 

dünyagörüşündə akkadların  İştar ilahəsinə sitayişi geniş  təmsil 

olunmuşdu. Ümumiyyətlə, İştar ilahəsinə sitayiş nəinki het hakim 

dairələri arasında, eləcə  də  İkiçayarasına söykənən başqa 

ölkələrdə  də, məsələn Cənubi Azərbaycanın kuti və lullubi 

hökmdarları arasında da geniş yayılmışdı. 

Het  ədəbiyyatı nümunələri cərgəsinə I Hattuşilinin siyasi 

vəsiyyətini də daxil etmək olar. Burada I Murşilin hakimiyyətə 

varis təyin edilməsindən bəhs edilir, üsyan qaldırmış digər 

övladlar hakimiyyətdən uzaqlaşdırılır. I Hattuşili  əyanlara 

müraciət edir: "Baxın, indi Murşili mənim oğlumdur... Nə zaman 

ki, silah götürməyə çağırış olsa, onda siz, mənim bəndələrim və 

əsilzadə  vətəndaşların (mənim oğluma yardım göstərmək üçün 

əlçatanda) hazır olmalısınız. Üç il keçəndən sonra o, yürüşə 

getməlidir... Siz onu yürüşə aparsanız (nə  qədər ki, o uşaqdır), 

onun sağ-salamat geriyə qayıtması qayğısına qalın". Het 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 86

hökmdarlarının kitabələri və salnamələri  ədəbiyyat nümunələri 

kimi də  əhəmiyyətə malikdir. Bunlar "Anittanın kitabəsi", I 

Hattuşilin, I Suppiluliumun "salnamələri" və s. ibarət olmuşdur. 

Din və  əfsanələr. Hetlərin, eləcə  də başqa qədim xalqların 

ictimai həyatından olduğu kimi, təsərrüfat və ideoloji həyatında da 

din və dini təsəvvürlər böyük əhəmiyyətə malik idi. Het 

cəmiyyətində çoxallahlılıq mövcud idi. Het panteonunda bir çox 

qədim etnos və xalqların sitayiş etdiyi allahlar cəmləşmişdi. 

Burada het və hat, hurri, akkad, hind-Avropa (luvi, nesi, pala, 

Hind-İran), prototürk və hələlik mənşəyi naməlum qalan etnos və 

xalqların dini ideologiyası əks olunmuşdu. Təsadüfi deyil ki, Het 

mənbələri "Hatti ölkəsinin min allahı" ifadəsini işlədirdi. 

Het ölkəsinin hər bir vilayəti və icmasında yerli ibadətlər 

mövcud idi. Allah və ilahələrə xüsusi ibadətgahlarda sitayiş 

edirdilər. Het hökmdarı və onun arvadı ildə iki dəfə keçirilən yaz 

və payız bayramları zamanı ölkəyə  səfərə  çıxır, dini ziyarət 

məqsədilə şəhərləri gəzir, və hər yerdə allahlara qurban kəsirdilər. 

Ehtimal ki, ölkəni gəzib dolanmaq adəti hatlardan miras qalıbmış. 

Yerli dinlərin müəyyən hissəsi dövlət dini cərgəsinə daxil edilirdi. 

Hetlərin  ən nüfuzlu allahlarının  şərəfinə  məbədlər tikilirdi. Belə 

dini ibadətgahlardan biri Boğazgöyün yaxınlığında Yazılıqayada 

aşkar edilmişdir.  İbadətgah qaya oyuğunda yerləşirdi. Onun 

divarlarında het allah və ilahələri təsvir olunmuş, biri-birinə doğru 

irəliləyən dini mərasim yerişi qabarıq  şəkildə divara həkk 

edilmişdi. Yazılıqayada allahlar cəmini hurrilərə  mənsub edirlər. 

Allahlara ibadət hökmdar hakimiyyətinin ideoloji əsasını  təşkil 

edirdi. 

Het panteonu allahlarının əksəriyyəti hat mənşəli olmuşdur. 

Səma tufan allahı  və onun arvadı, Arina şəhərinin Günəş ilahəsi 

Vurusem panteonun baş allahları hesab edilirdilər. Ehtimala görə, 

tufan allahı Taru adlanırdı. Hurri panteonunda onun və Vurusemin 

bənzəri Teşub və arvadı Hepat idi. Taru müqəddəs öküz üzərində, 

Henat isə  şir üzərində  təsvir olunurdular. Nerin şəhərinin tufan 

allahı  da  Taru  adlanırdı. Bəzən tufan allahı öküz, yaxud dağ 

sifətində təsvir olunurdu. 

Het ölkəsində geniş hurri ilahəsi Sauşka böyük nüfuza malik 

---