Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 312

etmişdir: adam öldürmə, yalan danışma, oğurluq etmə, dünyəvi 

şeylərə bağlanma, bakirəliyini saxla (rahiblər üçün). Çaynizm 

Brəhmənizmin bir sıra ünsürlərini-ruhların  şəkildən  şəklə 

düşməsinə etiqadı, karma haqqında, peyğəmbərlərin vaxtaşırı 

zühur etmələri haqqında təlimi saxlamışdır. Çaynizm, habelə 

buddizm Brəhmənizmin kasta quruluşunu və ayinlərini, 

iztirablardan fərdi  şəkildə xilas olunması haqqında təlimi, Vedin 

müqəddəsliyini inkar edirdilər. Çaynizm ayinlərində allah kimi 

Cinaya, həmçinin onun şagirdlərinə sitayiş edilməsi, müqəddəs 

mətnlərin oxunması, camaat qarşısında tövbə etmək daxildir. 

Bütövlükdə Çaynizm mifologiyası o qədər dəqiq formalaşmışdır 

ki, orta əsrdə yaşayan rahib Hema Çandra (1089-1173) onu böyük 

bir kitabda ümumiləşdirə bilmişdir. Onun əsəri «Trişaş-

tişalakapuruşaçarita» və yaxud «altmış üç görkəmli insanın 

həyatının təsviri» adlanır. 

Nisbətən vahid şəklə salınmış, dəqiq formalaşdırılmış 

buddist və çaynist mifologiyalarının əksi olaraq Hind mədəniyyət 

sisteminin üçüncü tipi hinduizm mədəniyyəti hesab olunur. 

Hinduizm dinə nisbətən daha geniş anlayışdır. O, özünün tam 

məzmunu ilə  həyat tərzi olub, adət və  ənənələri, etiqadı,  əxlaq, 

davranış normalarını, müxtəlif xalqlarda tarixən  ən qədim 

dövrlərdən formalaşmış ictimai institutları özünə daxil edir. 

Hinduizm e.ə. VI-IV əsrlərdə buddizmin və çaynizmin 

yayılmasına cavab olaraq meydana gəlmişdir. Hinduizm 

Hindistanda quldarlıq münasibətlərinin cəmiyyətin kastalar üzrə 

bölgüsünü təsdiq etmiş feodal münasibətləri ilə  əvəz olunması 

dövründə (IV-VI əsrlərdə) möhkəmlənmişdir. Hinduizm yekcins 

din deyildir, onda vahid ehkamçılıq və ayinçilik, mütəşəkkil 

məbəd sistemi yoxdur. 

Brəhmənizm ünsürlərindən başqa hinduizmə ved və yerli 

dinlərin ünsürləri, ibtidai dini etiqadlar: suya (məsələn, Qanq 

çayına), heyvanlara (ilanlara, meymunlara, fillərə, inəyə) sitayiş, 

əcdadlar ayini daxildir. Eyni zamanda hinduizm bütlərə sitayiş 

ünsürlərinə malik olan dindir. Bütün hinduizm cərəyanları üçün 

ümumi cəhət Vedin müqəddəs kitablar kimi qəbul edilməsi, 

sansara haqqında, öləndən sonra Karma qanunlarına uyğun olaraq 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 313

müxtəlif varlıqlarda yenidən canlanmış ruhun sərgüzəştləri 

haqqında təlimdir. Bu qanun kasta qaydalarına və ya dharmaya 

əməl edilməsi və ya edilməməyi ilə müəyyən edilir. Hinduizmdə 

insanların allah qarşısında bərabərsizliyi, kasta bölgüsünün 

ilahiliyi haqqında təlim mühüm yer tutur. Hinduizmin dini-fəlsəfi 

təsəvvürləri üçün təbiətə qarşı duran atman haqqında, allahın 

zühur etdiyi insan ruhu haqqında və brəhmən (dünya ruhu) 

haqqında, mənəvi mahiyyətlər haqqında təlim olduqca 

səciyyəvidir. Hinduizmə görə, insan həyatının məqsədini (buddist 

nirvanasından fərqli olaraq) atmanın təbiətdən azad olması  və 

brəhmənlə birləşməsi təşkil edir. Buna da dharmanın yerinə 

yetirilməsi vasitəsilə nail olunur. Bundan başqa başlıca allah 

yaratma (Brəhmə), hifz etmə (Vişna), məhv etmə  (Şiva) 

xassələrini özündə  təcəssüm etdirən, üç sifətə malik vahid allah 

mövcuddur. Brəhməyə faktiki olaraq sitayiş etmirlər. Vişnuya və 

Şivaya (bunlarla bir sırada digər allahlara) sitayiş edirlər. Pərəstiş 

obyektindən asılı olaraq bu dində iki əsas və olduqca mühüm 

hesab olunan cərəyan: vişnuizm və buddizm bir-birindən 

fərqlənir. Məlum olduğu kimi, hinduizmin bir cərəyanı olan 

Vişnuizmdə avatarlar haqqında Vişnanın allahlarda, insanda və ya 

heyvanlarda vaxtaşırı  təcəssüm etməsi haqqında təsəvvür ön 

sırada durur. Məsələn, Budda Vişnanın avatarası hesab olunur. 

Bütün bunlar isə hinduizmin universallığını, yəni digər dini 

etiqadlara, xüsusilə buddizmə uyğunlaşa bilməsi imkanını sübut 

edir. Hinduizm bir din kimi bütün etiqad növlərinin, o cümlədən 

primitiv animizm etiqadlarından tutmuş, incə  fəlsəfi buddizmə 

qədər hamısının mövcudluğunu qəbul edir. Teoloji baxımdan 

hinduizm vahid din olmayıb müxtəlif dinlərdən təşkil olunmuş 

kimi özünü göstərir. 

Şərt olaraq üç tipə ayrılan Hind mədəniyyət sistemində Hind 

mifologiyası olduqca zəngin və mürəkkəbdir. Hind mədəniyyəti 

qədim Hindistanda mövcud olan bir sıra mifoloji sistemlərin (o 

cümlədən, miflərin və orada iştirak edən personajların 

məcmusudur. Dini-mifoloji təsəvvürlərin mənşəyi  ən qədim, 

ibtidai dövrlərə gedib çıxır. Qəbilə-tayfa mifologiyası  həmin 

sıradandır. Bunlar çox vaxt yerli əhalinin adı ilə dravid 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 314

mifologiyası da adlanır. Bəzən «protodravid» sivilizasiyasını da 

oraya daxil edirlər. Mohenco-Daro və Harappa arxeoloji 

qazıntıları  ən qədim dövr mədəniyyəti haqqında  ətraflı  məlumat 

verir. Keçən  əsrin 20-ci illərində aparılan arxeoloji qazıntılar 

yüksək mədəniyyət mərkəzlərini aşkar etmişdir. Harappa 

mədəniyyəti dövrünün adamlarının dini-mifoloji təsəvvürləri 

protohind mifologiyasını təşkil edir. Qeyri-hind, qeyri-ari xalqları, 

tayfa və  qəbilələrinin yaratdığı bu mifologiya sistemi ilə yanaşı, 

Hind mifologiyasının ünsürlərini vedlərin mifologiyası, hinduizm 

mifologiyası, buddizm mifologiyası, çaynizm mifologiyası  və s. 

təşkil edir. Məlum olduğu kimi, brəhmənizm qədim hindlilərin 

quldarlıq cəmiyyətinin təşəkkülü dövründə vedizm dininin daha 

da inkişaf etdirilməsindən ibarət olan dindir. Vedlər və bunların 

e.ə. VIII-VI əsrlərdə tərtib olunmuş geniş şərhləri («brəhmənlər», 

«aranyakilər» və «upanişadlar») daxildir. Brəhmənizm ciddi kasta 

bölgüsü üzrə dini cəhətdən əsaslandırılmış brəhmənlərin varnasını 

(silkini) təşkil edən peşəkar kahinlərin imtiyazlı  vəziyyətlərini 

təqdis etmişdir. 4 varnadan onların (brəhmənlər, kşatrilər, 

vayşilər,  şudralar) hər biri üçün xüsusi davranış qaydaları, 

hüquqlar, vətəndaşlıq və dini vəzifələr (dharma) müəyyən 

edilmişdi. 

Dörd kastaya (varnaya) bölünmə  Qədim Hindistan 

cəmiyyətinin səciyyəvi cəhətidir. Bu kastalar 1) brəhmənlər 

(ağlar) - yəni  əqli  əməklə  məşğul olan kahinlər; 2) kşatrilər 

(qırmızılar) - hərbçilər; 3) vayşilər (sarılar) - əkinçi, sənətkar və 

ticarətlə məşğul olanlar; 4) şudralar (qaralar) - ən aşağı, ağır işləri 

icra edənlər, nökərlər. Ari irqinə  mənsub olan birinci üç kastada 

mənəviyyat brəhmənlərə,  əməli (faktiki) hakimiyyət kşatrilərə 

məxsus idi, vayşilər  əməkçi xalq kütlələri, maddi nemətləri 

yaradanlar,  şudralar isə qullar, nökərlər,  ən ağır  əməklə  məşğul 

olanlar idi. 

Qədim Hindistanda yaranan primitiv fəlsəfi baxışlarda, 

sonralar isə  fəlsəfi sistem və  məktəblərdə göstərilən ictimai 

bölgülərdəki mühüm və kastaların ictimai-siyasi mövqelərində 

müqayisəli nöqteyi-nəzər öz fəlsəfi təcəssümünü tapa bilmişdir. 

Həmin kasta sistemi eyni zamanda bütün dinlərdə  də bu və ya 

---