Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 318

 

QƏDİM ÇİN MƏDƏNİYYƏTİ 

Şərqi-Çin düzənliyində Xuanxe və Yantszı çayları axır. Bu 

çaylar dağlardan başlayır və  dənizə tökülür. Gur yağışlar yağan 

zaman Xuanxe daşır və  ətrafı basır. Torpaq üzvi maddələrlə 

zənginləşir. Belə torpaqları  şumlamaq asan olurdu. Əhali bu 

məhsuldar torpaqlarda məskunlaşırdı.  

E.ə. II minillikdə Xuanxe çayı vadisində ibtidai icma 

quruluşu dağıldı, quldarlar, kəndli və qullar sinifləri və dövlət 

meydana gəldi. Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq inkişaf etdi. E.ə. 

VI-V əsrlərdə çinlilər dəmirdən istifadə etməyə başladılar. Çəltik 

becərilməsi genişləndi. Qədim Çin təsərrüfatında ipəkçilik xüsusi 

yer tuturdu. 

Çin hunların hücumuna məruz qaldı  və vahid Çin-

parçalandı. Kiçik dövlətlər yarandı. Onlar arasında müharibələr 

başlandı. E.ə. IV-III əsrlər Çün tarixində “vuruşan padşahlar” 

dövrü adlanır. E ə. III əsrdə Sin padşahlığı Çində  ən qüdrətli 

dövlət oldu. Çin hökmdarı İn-Çjen bütün Çini hakimiyyəti altında 

birləşdirdi. O, e.ə. 221-ci ildə özünü Sin-Şi-Xuandi adlandırdı və 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 319

bu da “Birinci Sin imperatoru” deməkdir. Beləliklə, vahid və 

mərkəzləşdirilmiş Çin dövləti yarandı. Sin-Şi-Xuandi hunların 

hücumundan müdafiə olunmaq üçün ölkənin  şimalında Böyük 

Çin. səddi çəkdirməyə başladı. Səddin üstündə beş araba yanaşı 

gedə bilərdi. Bu tikinti fasilələrlə min il davam etmişdi. Səddin 

uzunluğu 5 min km-dən çox, hündürlüyü isə 6.6 m, bəzi yerlərdə 

10 m idi. 

Çindən qərbə gedən “Böyük ipək yolu” bütün Asiyanı yarıb 

keçir, Aralıq dənizinə doğru uzanırdı. “Böyük ipək yolu” e.ə. II 

əsrdə kəşf edilmişdir. 

Çin yazısında heroqliflərdən istifadə olunurdu. On minlərlə 

heroqlif var idi. Çinlilər yazı materialı kimi bambuk 

lövhəciklərdən, ipək parçadan istifadə edirdilər. Eramızın 

başlanğıcında çinlilər cındırdan, ağac qabığından, bambukdan 

kağız düzəltdilər. Kağız ucuz başa dəlirdi. Çində biliklər yüksək 

inkişaf etmişdi.  Əkinçilərin səma cisimlərinin müşahidəsi 

nəticəsində astronomiya elmi yaranmışdı. Çinlilər yeri nəhəng 

yumurta  şəklində  təsəvvür edirdilər. Onlara görə yer yumurta 

sarısı, göy isə qabığıdır, göy cisimləri ona bərkidilib. Onlarla 

birlikdə göy Yer ətrafında fırlanır. 

Kənd təsərrüfatına aid əsərlərdə torpağı becərmək və 

suvarmaq, ipək qurdu bəsləmək, çay kollarını becərmək 

qaydalarından bəhs olunurdu. Çay sözü Çin mənşəlidir. Əvvəllər 

xəstənin qüvvəsini mühafizə edən dərman kimi işlənmiş, sonralar 

isə içki kimi istifadə olunmuşdur. Dəniz səyyahlarının və karvan 

başçılarının müşahidəsindən coğrafiya elmi yarandı. Uzaq 

səyahətlərə çıxanlar kompas ixtira etmişlər. E.ə. II əsrdə və birinci 

əsrin  əvvəllərində yaşamış Çin tarixçisi Sıma Tsyan ən qədim 

dövrdən ömrünün sonuna qədər olan dövrü əhatə edən “Tarixi 

qeydlər”  əsərini yazmışdır. O, hər bir hadisəni düzgün yazmağa 

çalışmışdı. Elə buna görə  də o, padşah tərəfindən 

cəzalandırılmışdı. 

Çin e.ə. VII əsrdə yaranmış Vyetnam dövləti ilə  əlaqə 

saxlayırdı. Çinlə qərb ölkələri arasında əlaqə zəif inkişaf etmişdi. 

Çində kağızın istehsalı, çaydan istifadə, ipək istehsalı, kompasın 

ixtirası yüz illərlə avropalılara məlum olmamışdır. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 320

Qədim Çin mədəniyyəti müxtəlif sahələrdə inkişaf etmİşdİ.  

 

Din ilə bağlı  təsəvvürlər öz əksini  əfsanələrdə tapmışdı. 

Qədim Çin əfsanələri e.ə. VI əsrdən başlayaraq yazıya 

köçürülmüşdü.  Əfsanələrə görə, ilk əvvəl qarma-qarışıq Aləm 

(materiya) mövcud imiş. Sonra bu aləmdən işıq və qaranlıq 

bildirən ünsürlər ayrılmışdı. Birinci kişi, ikinci qadın xəttini təmsil 

edirmiş. Dünyanın möcüzə yolu ilə də yaranması əfsanələrdə əks 

olunmuşdur. Quraqlıq göydə yeddi günəşin peyda olması ilə 

əlaqələndirilir.  Əfsanədə ilahə  tərəfindən insanın gildən 

yaradılması aşılanır. Daşqın və onun faciəvi nəticəsi, quraqlıq və 

ondan doğan aclıq, qəhrəman adamlar və onların cəsurluğu 

əfsanələrin başlıca mövzusunu təşkil edir. Digər qədim  Şərq 

əfsanələrində olduğu kimi, daşqın allahın qəzəbi kimi qələmə 

verilir. 

Qədim çinlilər  əcdadlara və axirət dünyasına inanırdılar 

Konfusi təliminin yayılması  əcdadlara sitayişi möhkəmləndirdi 

və  səmaya sitayişi genişləndirdi. Səma allahı  təcəssüm edirdi. 

Allaha (di) inam tədricən səma ibadətinə çevrilmişdi. II-III 

əsrlərdə Çində Buddizm yayıldı. Qədim çinlilərin təsəvvürünə 

görə ilk Budda sutraları Çinə ağ at üstündə gətirilmişdi. 

Qədim Çin erkən yazı növləri "fal kitabələrində"  əks 

olunmuşdur.  İn dövründə inkişaf etmiş heroqlif yazı forması 

mövcud idi. İn dövrünün yazı növü müasir Çin heroqliflərindən 

o qədər də fərqlənmir. Xan dövründə yazı daha da təkmilləşir. 

Ən qədim Çin nəzm  ədəbiyyatı e.ə. XI-VI əsrlərə aid tunc 

qablar üzərində  əks olunmuşdur. "Şiszin"  əsəri 305 poetik 

hissədən ibarətdir. Bu, qədim Çin poeziyasının qiymətli əsəridir. 

Qədim Çində musiqi, memarlıq, təsviri incəsənət geniş inkişaf 

tapmışdı. Elmi biliklərin meydana gəlməsi praktiki tələbatdan 

doğurdu. Xüsusilə riyaziyyat inkişaf etmişdi. E.ə. II əsrdə 

"Doqquz kitablı riyaziyyat" adlı traktat tərtib olunmuşdu. Bu 

kitab torpaqölçənlər, astronomlar, məmurlar və b. üçün zəruri 

vəsait idi. Astronomiya və  təqvim sahəsində irəliləyiş vardı. II 

əsr astronomu və riyaziyyatçısı Çjan Xenin əsərində 124 ulduz 

---