Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
52 gəlsək, bu prosesə bizi heç buraxmazlar. Bura hər kəs öz təkrarsız, milli «mən»ini gətirib gəlir, onu itirib gəlmək olmaz! Mədəni-inqilabi gerçəkliyin suveren şüurun özü də millilik amilinə, o jümlədən milli dilə marağı ön plana çəkir. Bu vaxta qədərki bütün sosial, tarixi-ijtimai və mədəni inqilabların güşə daşında məhz milli münasibət təlimi durub. Jəmiyyətin yeni inkişaf mərhələsində insanın fəaliyyət dairəsinin daha da genişlənməsi ədəbi prosesdə daha dolğun insan xarakterlərinin yaradılmasını tələb edir. Yeni insanın ijtimai və mənəvi mühitdə hərtərəfli, inandırıjılıqla təsviri ijtimai və sosial vəziyyətlərin analitik təhlililinin dərinləşməsi təsvirdə üslub rəngarəngliyin çoxalması da məhz mədəniyyətin sosial-mənəvi aləminin zənginləşməsi ilə bağlıdır. Mövjud obyekiv dəyişikliklər şəraitində həyat və insan amilləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin mürəkkəbləşməsi insanların xarakterinə də jiddi təsir göstərir. Bütün bunları genişliyi və mürəkkəbliyi ilə aşkar etmək üçün yeni bədii priyomlar, təsvir formaları tapılmalıdır. İnsanın daxili mənəvi aləminin getdikjə zənginləşməsi, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin dərinləşməsi nətijəsində bədii ədəbiyyatda müasir insanın xarakterinin genişliyi ilə təsviri xeyli çətinləşmişdir. Bu problem yazıçı təsvirlərinin daha da çevikləşməsini, təsvir ustalığının artırılmasını, həyati proseslər içərisindən ümumi və fərdi xüsusiyyətlərin təjrid edib bədi təhlil süzgəjindən keçirilməsini tələb edir. Keçmiş ədəbi təjrübələrdən fərqli olaraq, indi mənəvi aləmin təsvirinə, həyat hadisələrinin daxili- psixoloci düşünjələrlə janlandırılmasına daha çox üstünlük verilir. Xarakterlər hərəkətlərin mexaniki təsviri ilə deyil, daim hərəkətdə olan fəal insanın düşünjələri, mübarizəsi, sarsıntısı və həyəjanları ilə janlandırılır. İnsan xarakterinin bədii əsərdə hadisələrin qeyri-müəyyən axınında deyil, xarakterik hadisələrin qanunauyğun inkişafı prosesində, həyati münaqişələr və xüsusi vəziyyətlər içərisində müəyyənləşdiyi bəllidir. Kəskin sücet daxilində hadisələrin bir-birini əvəz etməsi və dedektiv amillərlə, süni effektlər və ədəbi priyomlar vasitəsi ilə diqqətin jəlb edilməsi insanların birtərəfli, sxematik təsvirinə gətirib çıxarırsa, həyati hadisələr içərisində insanın psixoloci dəyişilmələrinin verilməsi, hadisələrin obrazı bütövləşdirən vasitə kimi səjiyyələndirilməsi insanın xarakterinin əsərdəki bütün obrazların qarşılıqlı əlaqələri fonunda açılmasına səbəb olur. Həyat ziddiyyətlərinin (ijtimai, təsərrüfat-iqtisadi, ailə, məişət və s.) insani münasibətlərin mürəkkəbliyi, hər gün qəbul edilən informasiyaların çoxalması, informasiya vasitələrinin güjlənməsi, müxtəlif idi, ekoloci təsirlər ədəbi müşahidələrin intensiv inkişafını və sayıqlığını vajib edir. Adamlararası münasibətlərin ətraf mühitə təsirinin artması bir tərəfdən xarakterlərin zənginləşməsinə səbəb olursa, digər tərəfdən yeni həyat hadisələri və münaqişələr də bədii obrazın mükəmməl, əhatəli təsvirində yazıçı işini xeyli çətinləşdirir, ondan daha geniş və dərin müşahidəçilik, daha səmərəli təsvir ustalığı ilə yanaşı, yeni təqdim və təhlil ustalığı tələb edir. Ona görə də indi sosial, iqtisadi və joğrafi mühitlər arasında insan xarak- terinin bədii təsvir və səjiyyələndirilməsində, əvvəlki dövrlərdən xeyli fərqli olaraq, onun müəyyən mühit və vaxt çərçivəsində izlənilməsi və zahiri səjiyyələndirmədən daha çox, daxili-psixoloci təsviri üstünlük təşkil etməsi təbiidir. «Azərbayjanlılar- milliyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti-əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər» (M.Ə.Rəsulzadə). Millətin və milli dilin adı və mənşəyi barədə yaxın keçmişdə hətta Ali Sovet və Milli məjlis səviyyəsində mübahisə getdiyni eşidəndə hələ ötən əsrin sonunun bir mətbuat padaksonu xatırlatmaq yerinə düşərdi. «Kəşkul» qəzetində (1890, №15) çıxan yazıda bir nəfər əjnəbi bir tiflisli azəriyə «millət» anlayışı barədə ən ib- tidai şəkildə məlumat verir və «hansı millətdən olduğunu» on başa salırdı! Yüz il keçib, yeni əsr başlayıb. Doğrudanmı, bu xalq hələ də «mən kiməm?», «Babam kimdir?»- sualına javab verməyə özünü hazır hesab eləmir? Hər kəs öz şəxsi şəjərəsini «əsilsiz» və «zatsız», «babasından bixəbər» elan eləyə bilər, lakin xalqı, milləti «babasından xəbərsiz» elan etməyə heç kəsin mənəvi haqqı yoxdur. Yüz ilin bundan əvvəlin milli şüurunun və bədii fikrinin bu barədə böyük narahatlığını və javabdehliyini ifadə edən son dərəjə səjiyyəvi misal kimi adını çəkdiyimiz yazını burada bütövlükdə xatırlatmaq yerinə düşərdi. Xarakterin təsvirində yazıçı təqdiminin, onun həyata baxış nöqtəsinin dəyişməsi də məhz son dövrlərdə daha çox diqqəti çəkir. Xarakterlərin səjiyyələndirilməisndə indi «o belədir» yox, «bax, beləyəm» prinsipinə, yəni obrazın içəridən, öz düşünjələri vasitəsi ilə dəyərləndirilməsinə üstünlük verilir. Bədii təsvirdə amillərin güjlənməsi bir tərəfdən ədəbi prosesin özünün formalaşması və həyata münasibətinin artması ilə bədii nətijələrin daha yaxşı qavranılmasına və duyulmasına da imkan yaradır. Nəzəri ədəbiyyatda və ədəbi tənqiddə psixoloci nəsrin bu jəhətinin çözümündə onun müəyyən kəsir jəhətləri də qeyd olunur. Belə ki, xarakterləri müasir biçimdə, sırf psixoloci-fərdi təsviri çox zaman onun fəaliyyət məkanını kiçildir, qəhrəman öz mikromühiti çərçivəsindən çıxa bilmir. Zamana, dövrə və hadisələrə münasibəti onun fərdi, özünəməxsus (dar, məhdud, bəzən də subyektiv) düşünjələri kimi görünür. Bədii obraz sosial mühit, jəmiyyət üçün xarakterik olmayan adi hadisələr üzərində qurulur, bu da çox vaxt konkret bədii nətijələrin hasilə gəlməsini çətinləşdirir. Bədii-psixoloci təsvirdə o qədər xırdaçılıqlara yol verilir, qəhrəman o qədər fərdiləşdirilir ki, o öz düşünjələri içərisində sanki yoxa çıxır, müasirləri ilə müqayisədə az qala «kənar adam» Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|