Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sitogenetik (sitoloji) üsul
- Populyasiotı - statistika üsulu
- 1.3. Genetika elminin inkişaf tarixi
- «gen», «genotip» və «fenotip»
mərhələsində xromosomlann xromatidləri arasında homoloji hissələrin mübadilə olunma prosesi gedir. Bu üsul ilk dəfə olaraq Qreqor Mendel tərəfindən (1856- 1863) noxud bitkisində əlamətlərin nəsildən nəsilə keçməsini öyrənmək məqsədilə tətbiq edilməklə, hazırda bitki və heyvanların seleksiyası işlərində geniş istifadə olunan başlıca hökmran üsul sayılır.
- əlamətlərin nəsildən nəslə ötürülməsinin və irsi xəstəliklə rin qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi üçün qohumluğa və genetik yaxınlığa istinad olunmasından ibarətdir. Bu üsuldan əsasən insanın və tədricən nəsil verən heyvanların irsiyyətinin öyrənilməsində istifadə olunur və hibridoloji üsulun bir variantı sayılır. Sitogenetik (sitoloji) üsul
- xromosomlann quruluşunu, replikasiyasını, funksiyasını, miqdanmn dəyişilməsini öyrənmək üçün tətbiq edilir. Sitogenetika üsulla xromosomlann quruluşunun pozulması və onların sayının dəyişilməsi ilə əlaqədar olan müxtəlif xəstəliklər və anomaliyalar öyrənilir. Bu üsulda əsas təcrübə obyekti kimi bitki, heyvan hüceyrələrindən, virus və mik- roorqanizmlərdən istifadə olunur. Hazırda smaq şüşələrində somatik hüceyrələri süni qida mühitlərində (in vivo) yetişdirməklə onlann çoxaldılması istiqamətində elmi axtanşlar apanlır. Bu zaman xromosomlann və DNT-nin daşıyıcılanmn-orqanoidlərin (ribosomlar, mitoxondrlər, plazmidlər və plastidlər) öyrənilməsinə önəm verilir. Populyasiotı - statistika üsulu-
çarpazlaşmanın nəticələrinin işlənməsi, əlamətlər arasındakı əlaqənin öyrənilməsi, populyasiyalann genetik quruluşunun təhlili, populyasiyalarda genetik anomaliyalann yayılmasının öyrənilməsi, müayinə zamanı alman rəqəmlərin biometrik təhlili məqsədilə işlədilir. Populyasiya üsulu ilə əsasən ayn-ayn əlamətləri müəyyən edən resessiv və do minant allellərin, heteroziqot və homoziqot orqanizmlərin tezliyi, populya siyalarda mutagenezin, seçmənin və təcrid olunmanın təsirindən baş verən genetik quruluşun dinamikasının dəyişilmə mexanizmi öyrənilir.
- orqanizmlərin qan qrupları, rezus amili, qan zərdabı və toxumaların, zülalların, fermentlərin və hormonlarının öyrənilməsi üçün seroloji, immunoferment, immunoelektroforez və s. müayinələrin aparılmasına əsaslanır. Bu üsulla orqanizmin immunoloji uyğunsuzluğu, immun-çatışmazlıq, əkizlərin mozaisizmi (genetik fərqlərin mövcudluğu) və s. ətraflı öyrənilir. Ontogenetik üsul
- müxtəlif mühit şaritində ontogenezdə genlərin təsirini təhlil etmək üçün tətbiq edilir. İrsiyyət və dəyişkənliyi öyrənmək üçün biokim- yəvi, fizioloji və s. üsullara da istinad olunur. Fonogenetik üsul
- ontogenez zamanı xarici mühit amillərinin və genlərin orqanizmlərin əlamətlərinin dəyişilməsinə təsir dərəcəsini müəyyən etmək məqsədilə tətbiq olunur. Qida zəncirinin və mühitin dəyişilməsi orqanizmlərin dəyişilməsinə zəmin yaradır.
- bir qrup riyazi üsullardan ibarət olub, bütün üsulların tərkib hissəsini təşkil edən statistik analizlərin nəticəsi hesab olunur. Analizlərin nəticələrinin ehtimallılıq dərəcəsinə əsasən təcrübə və nəzarət qruplan arasındakı fərqin düzgünlük dərəcəsi müəyyən edilir.
Mutasion üsulla
- mutagen amillərin təsirindən orqanizmin hüceyrələrində xromosomlann, DNT-nin, ümumilikdə genetik aparatın xassələrinin dəyişilmə dinamikası müəyyənləşdirilir. Bu üsuldan bitkilərin və ipək (barama) qurdlarının seleksiyasında, bakteriyalann yeni ştammlannın alınmasında hazırda geniş istifadə olunur. Əkizlər üsulu
- bir, iki, üç və daha artıq yumurta hüceyrələrinin mayalan ması zamanı əmələ gələn əkizlər üzərində xarici mühit amillərinin orqanizmə təsirini və onların genotiplə vəhdətinin öyrənilməsində istifadə edilir. Monosom üsulu
- genlərin yerləşdiyi xromosomu və onların xromosomda yerləşdiyi yeri təyin etmək məqsədilə istifadə olunur. Modelləşdirmə üsulu
- başlıca olaraq molekulyar biologiyada, gen mühən disliyində və biotexnologiyada geniş istifadə edilən müasir üsuldur. Bu zaman populyasiyalarda kəmiyyət (miqdar) əlamətlərinin nəsildən nəsilə keçməsini və aparılan seleksiya işlərində istifadə olunan üsulların səmərəliliyini müəyyən etmək məqsədilə kompyuter proqramlarından və internet şəbəkəsindən istifadə olunur.
Başqa elmlərə nisbətən genetikanın tarixi o qədər də qədim deyildir. XVIII- əsrin ortalarında alman alimi İ.Kelreyter 54 növ bitki hibridləri üzərində təcrübə aparan zaman onlarda müxtəlif cinslilik və əlamətlərin nəslə keçməsinin bəzi qanunauyğunluqlarını aşkar etmişdir. Alman alimi A.Qartner, fransız alimləri O.Sajre və Ş.Noden, ingilis alimi Q.Nayt bitkilərdə növlərarası və növdaxili çarpazlaşma apardıqda əlamət və xassələrin kompleks formada nəslə keçməsi barədə məlumat versələr də, ayn-ayn əlamətlərin valideynlərdən onların törəmə lərinə keçməsini nəzərə almamışlar. Lakin Çarliz Darvin (1809-1882) «Növlərin mənşəyi» və s. əsərlərində ilk dəfə olaraq irsiyyət və dəyişkənliyi öyrənən bütün alimlərin aldığı nəticələri ümumiləşdirərək hər iki hadisənin təbii seçmənin və təkamülün hərəkətverici amili olmalarını elmi əsaslarla sübut etmişdir. Lakin bu elmin əsas banisi çex alimi İohan Qreqor Mendel olmuşdur. Genetika elminin inkişafında aşağıdakı əsas mərhələlər
ayırd edilir: - 1900-1912-ci illəri əhatə edən birinci mərhələ
genetikanın klassik mərhələsi adlanmaqla, əsasən Q.Mendelin noxud bitkisi üzərində apardığı fundamental təcrübələrlə əlamətlərin nəsildən nəsilə keçməsi və onların növ- bələşməsinin sübut olunması ilə səciyyələnir. Bu dövrdə Danimarka alimi Vilhelm Lyudviq İohansen (1857-1927) «gen», «genotip» və «fenotip»
termin
lərini təklif etmiş, populyasiya və təmiz xətlər təlimini yaratmışdır. -
ikinci mərhələ (1912-1925)
- amerika alimi Tomas Çent Morqanın öz tələbləri A.Stertevant, K.Bridces və Ç.Müllerlə birlikdə drozofil milçəkləri (Drosophila melanoqaster) üzərində apardıqları fundamental təcrübələrlə xromosomlan kəşf etmələri və bu nəzəriyyəni yaratması ilə səciyyələnir. Onlar müəyyən etmişlər ki, orqanizmin irsiyyət amilləri - genlər hüceyrələrin 27 Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|