Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

nasibəti,  davranış  reaksiyalarının forması və insan üçün onların noslə verilən 

səmərəli  təsərrüfat  keyfiyyətləri  nəzərə  alınır.  Heyvanlar  arasındakı 

növdaxili  münasibətlər müxtəlif şərtsiz reflekslər  kompleksi  (qida,  müdafiə, 

cinsiyyət və s.) ilə təyin olunur.

H e y v a n la rın  d a x ili 

re a k s iy a la rı

Şərtsiz

reflek slər

Q id a

M ü d a fiə

Ə m m ə

T əm sil  e tm ə

C in siy y ət

O y n a m a q  

(rəqs etmək)

A n alıq

Q o ru m a q

(keçik

O x ş a tm a

Y o x la m a q

(bənzətmə)

(araşdırmaq)

M ə ra sim ə

h a z ırla ş m a

(ritualizasiya)

Y en ilik

a x ta r m a q

D o m in a n tlıq

İn s a n  üçün  h e y v a n la rın   xeyirli 

k ey fiy y ətlərin in   növbələşm əsi 

ilə ə la q ə d a r  o la n   re a k s iy a la r

İn ək lərin  

cinsi və 

m əh su ld arlığ ı

Q o y u n la rın  

tipi  və

m ə h su ld arlığ ı

A li sin ir 

fəaliyyətinin 

tipi

T ə b ii

d av am lıiıq -

rezisten tlik

Q u ş la rın  cinsi,

y u m u r ta   və ə t

Ç o x lu   b a la

m ə h s u ld a rlığ ı

v erm ə

Sxem 

8.

 

Heyvanların  davranış  reaksiyalarının 

tə s n ifa tı  (A .A .S is o y e v ,  1 9 8 0 )

402

---

Heyvanlarda  irsiyyətin növbəloşməsı ilə əlaqədar olan  insan üçün xeyirli,  sərfəli 

təsərrüfat keyfiyyətlərinin  (xəstəliklərə təbii davamlılıq,  uzun müddət və  çoxlu 

balavermə,  yüksək  ət  və  süd  məhsuldarlığı,  doğulan  balaların  sağlam və iri  ol­

ması,  yelinin və əmcəklərin  forması  və  s.)  möhkəmlənməsi  və  dayanıqlı  olması 

üçün sinir sisteminin roluna,  tipinə,  onun təkmilləşməsinə çox  böyük və önəmli 

yer  verilir.  Məqsədyönlü  seçmə  yolu  ilə  kompleks  xarakterik  davranış  reaksiya­

larına  malik  olan heyvan cinsləri  yaradılmaqla,  bu  sahədə fundamental  tədqiqat­

ların  aparılması  davam  etdirilir.  Heyvan  növünün  sonrakı  törəmələrində  və 

xətlərində  səmərəli  təsərrüfat  keyfiyyətlərini  möhkəmləndirmək  və  dayanıqlı 

məcraya  yönəltmək  üçün  ontogenetik  inkişafın  müxtəlif  dövrlərində  normal 

inkişafın təmin olunması məqsədilə aparılan seleksiya işləri zamanı tam keyfiyyətli, 

rasional,  balanslaşdınlmış  yemləmə,  saxlanma  şəraitinə  və  sanitar-zoogigiyeniki 

şərtlərə  riayət  olunması  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Heyvanlann  davranış 

normaları  neyro-humoral  yolla  tənzimlənsə  də  bu  proses  ali  sinir  fəaliyyətinin 

genetik  olaraq  tamamilə nəzarəti  altında icra  olunur.  Ali sinir fəaliyyətinin əsasını 

isə heyvanlarda müşahidə olunan oyanma və ləngimə prosesləri təşkil edir.

O y a n m a -s in k

  lifinin  əsas  xassələrindən  biri  olmaqla,  müxtəlif  qıcıq 

amillərinin  təsir  göstərdiyi  yerdə  əmələ  gəlir,  müəyyən  qanunauyğunluq  və 

müvafiq  qayda  üzrə  fizioloji  fasiləsizlik,  oyanmanın  iki  tərəfli  və  təcrid- 

izolyasiya olunmuş  formada nəql olunması və sinir lilləri ilə yayılır.

L ən gim ə

 -  xarici  (cksteroreseptorlar)  və daxili  (interoreseptorlar)  rcscp- 

torların  qıcıqlanması  nəticəsində  yaranmaqla,  bir  refleksin  başqa  retlekslə 

əvəz, olunmasından  ibarətdir.  Oyanma və ləngimə  bir-biri  ilə dialektik  funk­

sional  əlaqədə  olan  fəal  fizioloji  proseslərdir.  Heyvanların  irsi  olanıq  malik 

olduqları  və  ontogenez  zamanı  yaşayış  tərzində  qazandıqları  oyanma  və 

ləngimə  proseslərinin  xüsusiyyətlərinin  məcmuu 

sinir  tip i

  adlanır,  davranış 

reaksiyalarını  tənzimləyir,  icra  edir  və  formalaşdırır. 

S in ir  tipinin

  əsas 

xüsusiyyətləri  refleksin  əmələ  gəlmə  sürəti,  şərti  refiekslərin  böyüklüyü  və 

möhkəmliyi,  daxili  və  xarici  ləngimənin  intensivliyi,  irradiasiyanm  (mərkəzi 

sinir  sisteminə  gələn  ımpulsları  özündən  yuxarıda  və  aşağıda  yerləşən  ney- 

ronlara  paylanması)  və  beyin  qabığında  impulsların  (qıcıqlanmaların) 

konsentrasiyası  ilə  əlaqədar  formada  mövcud  olur.  İ.P.Pavlov  itlər  üzərində 

ali  sinir fəaliyyətinin  xüsusiyyətini  öyrənərkən  uzun illər apardığı  təcrübələrə 

istinad  edərək  heyvanları  aşağıdakı əsas əlamətlərinə görə təsnif etmişdir:

-  Oyanma və ləngimə proseslərinin gücü (iş qabiliyyəti);

-  Müvazinətlilik  bir prosesin  digərini əvəz etmə sürəti.

Qeyd edilən  parametrlərə  görə 

İ .P .P a vlo v

 heyvanları  4 ali  sinir  fəaliyyəti 

tip im -g ü c lü   m ü v a zin ə tli  (özü n ii  ələ  ala  b ilm ə yən ),  g ü clii  m üvazinətli- 

h ərəkətli,  gü clü -m ü va zin ətli  inert  (ö lg ü n )  və  z z if-tə s n if  etm işdir.

  Vaxtilə 

H ip p o k ra t  insanları  k o m p lek s  davran ış  (ə x la q i)  rea k siya la rın a   g ö rə  4 

tem p era m en tə  bölm ü şdü r:  x o lerik   (ö zü n ü   sa x la y a   b ilm ə y ə n ), 

sanqvinik 

( h ə rə k ə tli),  fle q m a tik   (in ert, 

süst,  ö lg ü n )  və  m elu n xolik  (z ə if ).

  Hər  iki 

təsnifata  dair  məlumatlar 

dərsliyin 

sonundakı  rəngli  tabloda  müfəssəl  şəhr 

olunub.  Heyvanların 

sinir  tipləri  təyin 

olunarkən  əsas  meyar  kimi  şərti  reficks- 

lərin  yaranma  sürəti  qəbul  edilir.  Şərti  reflcks  nə  qədər  tez  bərqərar  olunarsa.

403

---