olaraq
leykositar
(Z),
fibroblast ((i)
və
immun (y) növləri
vardır,
a
və P İFN-
lər orqanizmin virusla yoluxmuş hüceyrələri, (J- İFN-isə - virus antigeni ilə
fəallaşmış T-limfositlərin - helperlərin bəzi subpopulyasiyalan və təbii
killerlər tərəfindən sintez edilir.
a-
İFN-əsasən qamn leykositlərində sintez olunur, orqanizmdə immun
sistemin mediatoru rolunu oynayaraq immunokompetent hüceyrələrin
funksiyalarım tənzimləyir və fəallaşdırır. Termostabildir (56°Ç-də bir saat öz
fəallığını saxlayır), turş və qələvi mühitin təsirinə (pH-2-Ю) davamlıdır,
limfositləri, təbii killerləri, makrofaqları və MHC-antigenlərinin ekspres-
siyasını fəallaşdınr.
P - İFN-patogen viruslar orqanizmin hüceyrələrinə daxil olduqdan
sonra somatik hüceyrələrdə, xüsusilə fıbroblastlarda sintez edilir.
у -
İFN-əsasən T və p -limfositlərin mitogenlərlə fəallaşması, yaxud
antigenlərlə restimulyasiyası zamanı sintez olunmur, termolabildir, pH-2
olan mühitdə dərhal öz fəallığını itirir, leykositlərin və hüceyrələrin
proliferasiyasına və antitellərin sintez olunmasına (in vitro) ləngidici təsir
göstərir.
A.A.Smorodinsev və b., interferonun xassələrini 3 əsas qrupa bölmüşlər:
1. Virusların çox böyük əksəriyyətinə qarşı fəal məhvedici təsirə malik
olması.
2. Başqa inqibitorlardan fərqli olaraq viruslara qarşı güclü hüceyrədaxilı
təsir etməsi.
3. Homoloji növün orqanizmində növ spesifikliyi və seçicilik fəallığına
malik olması.
Kaloniyastimullaşdmcı sitokinlər
(faktorlar)- əsasən
qandoğuran
orqanların (sümük iliyi və s.) qanyaratma prosesinə (hemopoezə), sümük
iliyindəki kötük və leykositlərin sələf hüceyrələrinin profilerasiyası -
bölünməsi və differensiyası proseslərini tənzimləyir. Onların qranulyar (Q-
KSF), qranulyar - makrofaq (QM-KSF), makrofaq (M-KSF) və kötük
hüceyrə KSF-tipləri mövcuddur.
Şiş nekrozu amilləri (SN A )
- yaxşı və yaman keyfiyyətli şiş
hüceyrələrinin lizisini induksiya etmək xassəsinə malik olmaqla, onların
a
(a
- ŞNA), p (P-ŞNA) şiş nekrozu amilləri və p - transformasiyaedici böyümə
amili (p- TBA) tipləri vardır. Həmin amillər immunobioloji reaksiyalarda
müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməklə, iltihab və sitotoksiki proseslərin ən
ümdə mediatorları hesab olunur. Orqanizmdə toksiki və şiddətli
anqlam anın (kaxeksiyanın) yaranmasının əsas səbəblərindən biri də a -
ŞNA -dır. a - ŞNA-nın hüceyrələrin səthində mövcud olan 2 cür
reseptorlardan hüceyrələrə apoptozun (hüceyrənin proqramlaşdırılmış
məhvi) induksiyası siqnalını ötürür, beləliklə də hədəf hüceyrələr apoptotik
mexanizmlə məhv edilir, a və P ŞNA-nm (limfotoksinlərin) başlıca produ-
sientləri T-killerlərdir. a - ŞNA çoxfunksiyalı sitokinlər olmaqla, onların
əsas produsentləri makrofaqlardır, mikroorqanizmlər və onların ifraz etdiyi
toksinlər həmin sitokinlərin sintez induksiyaedici təsir göstərən amilləri
sayılır. Qeyd edilən sitokinlər hüceyrədə həm sitotoksik effekt göstərir, həm
292
də bədən tem peraturunu tənzimləyir və iltihab reaksiyasının yaranmasına
zəmin yaradır.
Hüceyrəsətki molekullar
- hüceyrəlirin, xüsusilə leykositlərin səthində
ekspressiya olunan çoxlu sayda zülal təbiətli molekullardan ibarət olub,
müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməklə bəziləri bir qrup, yaxud populyasiya-
nın hüceyrələrinə məxsusdur. O nlardan m arker (nişan) kimi populyasiyamn
hüceyrələrinin identifikasiyasmda və inkişaf mərhələlərinin təyinində istifadə
olunur. İm m unoloqlar son zam anlar leykositlərin səthində mövcud olan
molekullarm əksəriyyətinin təfriq olunmasının (identifıksiyasmm) olduqca
səmərəli və sadə üsullarım və testlərini işləyib hazırlamışlar. O nlann əsasım
leykositlərinin səthində lokalizasiya edən molekullann - antigenlərin ağ
siçanlardan alınmış monoklonal antitellərlə qarşılıqlı əlaqəyə girməsi
(aqqlyutinasiyası) təşkil edir. Bu zam an spesifikliyinə görə uyğun olan
monoklonal antitellər qruplaşdınlaraq,
CD (Cluster Desiqnatsion
-
qruplaşmış nişan adlanan sistemdə nömrələnir. Hazırda onlann sayı 200-
dən artıqdır (CD 1 - CD 200). Səthi CD molekullanndan əsasən
hüceyrələrin hansı populyasiyaya aid olmasını, fəallaşma və ixtisaslaşma
mərhələlərini dəqiqləşdirmək məqsədilə geniş istifadə olunur.
9.5.Transplantasiya zamanı immunitet.
Hələ bu yaxınlara qədər
sıradan çıxmış orqanın başqası ilə əvəz edilməsi fantaziya hesab edilirdi.
Elm inkişaf etdikcə bu prosesin yaxm gələcəkdə həyata keçəcəyini
söyləyirdilər. Lakin hazırda bu məsələnin müvəffəqiyyətlə həyata keçiril
məsinə çox böyük önəm verilir. Son üç onillikdə insanlarda 40 000-ə qədər
böyrək, yüzlərlə ürək, bəzi hallarda isə - qara ciyər və başqa orqanların
köçürülməsi mümkün olmuşdur. Kliniki transplantalogiya müasir cərrahiy
yənin təkmilləşməsi sayəsində yüzlərlə ümidsiz xəstənin həyatını xilas
etmişdir. Buna baxm ayaraq qarşıda duran əsas məsələ orqan köçürmənin ən
•çətin və mürəkkəb hissəsi orqanizmin immun qüvvələrinin təsiri altında yad
orqanın çürüməsi və toxuma uyğunsuzluğu səddini dəf etməkdir. Bunun çox
böyük əhəmiyyəti olduğunu nəzərə alaraq XX-ci əsrin 40-60-cı illərindən
başlayaraq müxtəlif ölkələrin im m unoloqlan toxuma uyğunsuzluğu səddini
tam öyrənmək və başlıca olaraq onu dəf etmək yolunda geniş işlər aparırlar.
Transplantasiya haqqında elmin inkişafında həlledici addım 1944-cü
ildə Piter Medevarm kəşfi olmuşdur. O, köçürülən orqanların çürümüəsinin
təbiətində əsas səbəbləri aydınlaşdırmağa çalışmışdır. İnsanlarda yanıqlar
zamanı dəri köçürülməsi və həmçinin dovşanlarda eksperimental olaraq dəri
köçürülməsini öyrənən Medevar belə qənaətə gəlmişdir:
«Yad darinin çürümə
mexanizmi, qazanılmış aktiv immun reaksiya kateqoriyasına aiddir».
Orqa
nizm yalnız öz transplantatmı (məsələn, dərini), antigen tərkibə tam uyğun
gələnini yaşatmaq qabiliyyətinə malitkdir. Transplantasiya immunitetin əsas
müddəaları bunlardır: 1) D onor (transplantat) və resipiyent antigen nöqteyi
nəzərdən tam eyni (identik) seçilməlidir; 2) Belə seçmə mümkün olmadığı
293