Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

şəraitdə orqanizmin immun sistemini maksimum dərəcədə immundepresant- 

lar vasitəsilə azaltmaq lazımdır.

Transplantasiya immunitetinin öyrənilməsinin sonrakı nailiyyətləri anti­

gen  cəhətdən  eyni  olan  təmiz  xətli  siçanlar  üzərində  aparılan  eksperiment­

lərlə  bağlıdır.  Bu  işlər  də  transplantasiya  uyğunsuzluğunun  bəzi  qanıma 

uyğunluqlarını  öyrənməyə  imkan  vermişdir.  Siçanlar üzərində  aparılan  təc­

rübələr  göstərmişdir  ki,  hətta tək  bircə antigenin  fərqlənməsi  donor  dərinin 

çürüməsinə səbəb olur.

Transplant atın çürümə reaksiyası

 -  donorun  və  resipiyentin  antigenləri- 

nin uyğun gəlməməsi nəticəsində baş verir.  Bu antigenlər histoloji uyğun gəl­

məyən  antigenlər  və  ya  transplantasion  adlanaraq  insanın  leykositar 

sistemində  HLA  (H um an Leucocyte  Antigenes) identifikasiya  edilir.  Trans- 

plantatlann  üç  növü  məlumdur: 

autotransplantat

  -   orqanizmə  öz  dərisinin 

köçürülməsi, 

homotransplantat  -

  bir  növ  orqanizmlərin  birindən  digərinə 

köçürmək  və 

heterotransplantat

  -   müxtəlif  növlərdən  birindən  digərinə 

köçürmək.  Adətən  autotransplantat  çox yaxşı inkişaf edir.  Homotransplan- 

tatın effektli olması donor  və resipiyentin antigeninin histoloji uyğunluğun­

dan asılıdır.  Çürümə reaksiyası allogen transplantatlar arasmda da müşahidə 

edilir,  yəni  bir  növə  mlik,  lakin  toxuma  uyğunsuzluğu  olan  və  identik 

olmayan  heyvanlar  arasmda  bir  və  ya  bir  neçə  leykositar  antigen  uyğun 

gəlməyən  həmin  proses  baş  verir.  Resipiyentdə  sensibilizasiya  törətmə 

səviyyəsinə  görə  insanlarda  güclü  və  zəif  leykositar  antigen  ayırd  edilir. 

Güclü antigenlər siçanlarda transplantatı 8-10, zəiflər isə -20 gün və daha gec 

müddətdə  çürümə  verir.  Transplantatın  iki  tip  çürümə  prosesi  ayırd  edilir: 

birincili  (first  set)

  və  ikincili  (second  set)  tip.  Birinci  halda  köçürülən 

toxumada  çürümə  (dəri)  eyni  növ  heyvanlarda  7-9  gündən  sonra  baş  verir, 

ikinci  halda  eyni  toxumanın  (eyni  antigenləri  olan)  köçürülməsi  zamanı 

çürümə  daha  qısa  müddətdə,  (4-6  gündən  sonra)  başlayır.  Homotrans- 

plantatlarda,  xüsusilə  məməlilərdə  dəri  köçürməsi  zamanı  bu  özünü  daha 

yaxşı  göstərir,  əvvəlcə  xarici  görünüşcə  guya  dəri  bitişir.  Lakin  8-10-cu 

günlərdə  hər  bir  transplantat  patoloji  dəyişikliyə  uğrayır,  şiş,  qansızmalar, 

immun  limfositlərin  məhvi  nəticəsində  güclü  infiltrasiya  əmələ  gəlir,  epiteli 

qatm ın  strukturu  pozulur,  nekroz  və  dəri  parçalarının  çürüməsi  baş  verir. 

Əgər təkrar olaraq eyni  cür dəri  transplantasiya  edilərsə çürümə  daha sürətlə 

gedir və 5-ci gün, bəzən isə daha tez baş  verir.  Həmin  hadisə  resipiyentə  bi­

rinci  transplantatın  spesifik  immunlaşdıncı  təsiri  ilə  izah  edilir.  Trans- 

plantatm  çürüməsi  əsasən  hüceyrə  imuntetinin  yaranması  nəticəsində  baş 

verir. 

Bu  proses  məhv  edilmiş  transplantatın  çoxlu  miqdarda  limfosit 

infiltratı  və  makrofaqlarla  əhatə  olunması,  həmçinin  məhv  edilmiş 

transplantatın limofıd hüceyrələrinin  passiv  şəkildə ötürülməsi,  yaxud kənar 

limfa  düyünlərinin  toxumaları  ilə  əlaqəli  olub,  sensibilizasiya  olunmuş 

heyvanın  zərdabı  ilə  əlaqəli  olmamasının  nəticəsi  hesab  olunur.  Trans- 

plantatın  çürüməsində  xüsusi  sensibilizasiya  edici  T-hüceyrələr  iştirak  edir 

ki,  bunlar  transplantatın  meşin  hüceyrəsinə  fermentlərlə  və  ya  sitotoksiki 

təsir  edir,  yaxud  bilavasitə  induksiya  olunmuş  makroronlann  köməyi  ilə

294

---

iştirak  edir.  Transplantatm  çürüməsində  iımrnm  mexanizmlə  yanaşı,  bu 

prosesdə  transplantatm   vaskulyarizasiyasmm  (qanla  təchizatının)  inten­

sivliyi  də  nəzərə  alınmalıdır.  Müəyən  edilmişdir  ki,  transplantat  qanla  nə 

qədər çox  təchiz edilərsə,  qan  dam arlan  ilə  daha  çox  zəngin  və  resipiyentin 

toxumaları  ilə  çox  əlaqəli  olarsa  onun  çürüməsi  daha  tez  baş  verir.  Buna 

gözün  buynuz qişasının köçürülməsini  misal göstərmək  olar.  Məlum  olduğu 

kimi  buynuz  qişa  qanla zəif təchiz  olunur,  onun  növ  arası  köçürülməsi  çox 

müvəffəqiyyətlə aparılır və çürümə reaksiyası  olmadan  başa çatır.  Həmçinin 

müəyyən  edilmişdir  ki,  mukopolidsaxarid  örtüklə  örtülmüş  (məsələn, 

çığırdaq)  toxum alara  limfolositlər  daxil  ola  bilmədiyi  üçün  eyni  növ  hey­

vanlar  arasında  bu  köçürmə  çox  müsbət  nəticə  vermişdir.  Transplantasiya 

immuntetinin  əmələ  gəlməsində  hümoral  faktorların  da  müəyyən  rolu 

vardır.  H om ortansplantata (dəri,  sümük,  iliyi,  böyrək və s.) humoral immun 

cavab  leykositlərin,  sitotoksinlərin,  hemolizinlərin,  hemaqqlytinlərin  əmələ 

gəlməsi  nəticəsində  yaranır.  Lakin  transplantasiya zamanı  leykosit  əleyhinə 

antitel  həmişə  əmələ  gəlmir  və  həm  də  aşağı  titrlərdə  olur.  Sonuncu  (titr) 

təkrar  köçürmələr  zamanı  çox  yüksək  dərəcədə  artır  və  bununla  yanaşı 

transplantatm   çürüməsi  sürətlənir.  Lakin  çürümə reaksiyasına  səbəbin  limfa 

hüceyrələri olması tam  təsdiq edilməmişdir.

Genin  eksperimental  və  kliniki  təcrübələri  göstərmişdir  ki,  orqanların 

transplantasiyası  zam anı  müvəffəqiyyət  qazanmaq  üçün  «donor-resipiyent» 

antigen  cütlüyü  düzgün  seçilməlidir.  Onların  histoloji  uyğunluğunu  tipləş- 

dirmək çox mühüm  əhəmiyyət  kəsb edir.  R .B.Petrova (1983)  görə limfositlər 

öz səthlərində  histoloji  uyğun  gələn  antigen  daşıyırlar ki,  bunu da seroloji və 

qarışıq  kulturalarda  blastotransformasiya  reaksiyası  vasitəsilə  aşkar  etmək 

mümkündür.  Birinci  qrup  antigenlər  seroloji  təyin  edilən  (SD  -antigenlər); 

ikinci qrup limfositlə təyin  olunanlardır.  İnsanlarda  bir  neçə  HLO  sistemli 

izoantigen müəyyən  edilmişdir.  Müəyyən edilmişdir ki, doğuş zamanı ananın 

yalnız  eristrositlərlə  deyil,  həm  də  transplantasiya  hüceyrələrində  olan 

antigenlərlə  (antirezus  antitelin  analoqu)  immunlaşır.  Çox  saylı  doğuşlar 

zamanı  ana  qanında  bir  çox  transplantasıyon  antigenlərə  görə  antitel  əmələ 

gəlir.  Xüsusi  olaraq  o zərdab  qiymətli  hesab  olunur ki,  ondan monospesifik 

standart  kimi  istifadə etmək  mümkündür.  E.  B.  Qruntenko  (1982)  qeyd  edir 

ki,  donorun  bütün  antigen  sistemlərinə  görə  seçilməsi  az  inandırıcıdır. 

Donoru  seçən  zaman,  çox  güman  ki,  yalnız  əsas  transplantat  lokusu  və 

eritrosit  antigenləri  nəzərə  alınmalıdır.  Köçürmənin  müvəffəqiyyətli  olması 

üç  amildən  asılıdır:  1)  cərrahi  ustalıq;  2)  hansı  resipiyentə  hansı  donorun 

toxumasının  daha  çox  uyğun  gəlməsini  tez  təyin  etmək  bacanğı.  3) 

resipiyentin immun reaksiyasım spesifik üsulla elə zəiflətmək ki,  başqalarına 

toxunulmasın.  Transplantologiyamn  qarşıya  qoyduğu  məsələlərlə  əlaqədar 

olaraq  orqanizmin  immun  reaktivliyini  ləngitmək  problemi  meydana 

çıxmışdır.  İmmundepressiya  üçün  hazırda  rentgen  şüalarından  və  əvvəllər 

məlum  olan  antigen  sintezinə  ləngidici  təsir  edən  vasitələrdən  istifadə  edilir. 

Toxumaların  köçürülməsində geniş  praktiki iş  göstəmişdir  ki,  transplantatm 

yaşaması  üçün  düzgün  dozanın  seçilməsi  ilə  şüalandırma  çox  yaxşı  nəticə

295

---