Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
laterial) simmetriyaya malik olub, ilk dəfə m ə h z bu qrup heyvanlarda mey dana gəlmişdir; 2-yastı qurdlar üç rüşeym təbəqəsinə malikdir. Bu təbəqələr ontogenez zamanı formalaşır. Ektodermadan bədən örtüyü, endodermadan bağırsaq sistemi, aralarında isə mezoderma qatı yerləşmiş olur; 3-bədən bel- qarın istiqamətində basıq olub, yarpaq şəklində (sorucularda), bəzilərində isə lent (sestodlarda) şəklindədir; 4-yastı qurdların ən mühüm xüsusiy yətlərindən biri, bir neçə qatdan ibarət, dairəvi və uzununa istiqamətdə yerləşmiş dəri-əzələ kisəsinə malik olmasıdır. Bu əzələ sistemi epiteli altında bədəni kisə şəklində əhatə etdiyindən
adlanır. Dəri-əzələ kisəsi elementlərinin yığılıb-açılması sayəsində qurdabənzər hərəkət təmin olunur; 5-yastı qurdlarda bədən boşluğu yoxdur. Daxili orqanlar mezoder- mal mənşəyə malik birləşdirici toxuma və ya parenximlə əhatə olduqla rından buna
da deyilir. Parenxim dayaq, ehtiyat maddələrin saxlanılmasında və metabolizmdə rol oynayır; 6-həzm borusu primitiv quruluşlu, ektoderma mənşəli ön bağırsaqdan və ya udlaqdan, endoderma mənşəli orta bağırsaqdan ibarət olub, kor çıxıntı ilə qurtarır. Bəzi parazit formalarda (sestodlarda) həzm sisteminin tamamilə reduksiya etməsi ilə əlaqədar olaraq qidalanma endoosmotik yolla gedir; 7-sinir sis temi cüt beyin düyünündən və ondan çıxan sinir sütunundan ibarətdir. Sinir sütunları dairəvi çıxıntı ilə bir-birilə birləşir; 8-tənəffüs və qan-damar sistemi yoxdur; 9-iIk dəfə olaraq protoncfridial tipli xüsusi ifrazat sistemi əmələ gəlmişdir. Bu ifrazat sistemi şaxələnmiş kanalcıqlardan ibarət olub, parenxi- maya açılan dəstəşəkillı kirpiklərə malik xüsusi ulduz formalı hüceyrələrlə q u r t a r ı r . B u h ü c e y r ə l ə r d ə toplanmış ifrazat məhsulları nazik borularla ifra z a t q o v u ğ u n a g ə t i r i l i r və buradan xüsusi dəliklə xaric edilir. Yastı qurdların ■
c i n s i y y ə t sistemi əsasən hermafroditdir, bir qayda olaraq, mürəkkəb a x a r l ı sistem f o r m a l a ş ı r ki, bu sistem vasitəsilə cinsiyyət məhsullarının çıxa r ı l m a s ı və daxili mayalanma üçün imkan yaranır; 10-əksər formalar mürək kəb inkişafa malik olub, nəsil növbələşməsinə (cinsiyyətli və qcyri-cinsiyyətli nəsil) və sahib dəyişməyə (əsas və aralıq sahib) malikdir. Yastı qurdlar tipi 7300-ə qədər növü əhatə edir və 5 sinfə böiünür: Kirpikli qurdlar - Turbellarıa; Sorucular və ya trem atodlar - Trematoda; Monogeneylər Monogenoidea: Lentşəkilli qurdlar - Cestoidea Sestodkimilər - Cestodaria; Yastı qurdların birinci sinfi (kirpikli qurdlar) müstəsna olmaqla bütün nümayəndələri parazitdir. Helmintozlar barəsindəki məlumatlar D.V.IIacı- yev və b.-nm «Parazitizmin bioloji əsaslan» (1989) adlı dərs vəsaitinə istinadən hazırlanmışdır. Helmintozlar - parazit qurdlar tərəfindən törədilən və olduqca geniş ya yılan xəstəliklərdir. Südçülük komplekslərindəki inəklərin 22%-i fassiolyoz- la, 15%-i - paramfistomidlərlə, 39%-i isə - strongilyozla yoluxmuş olur (l.Jarikov, 1981). Parazitar xəstəliklərə qarşı yaranan qeyri-spesifik, humo- 351
ral və hüceyrə faktorlarının rolu bakterial və virus infeksiyalannda olduğu kimidir. Cinsdaxili və cinslərarası davamlılıq və həssaslıq, bir qayda olaraq genetik nəzarətdə saxlanılır. Bu zaman dəyişkənliyin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fassiolyoz - insan və heyvanların qaraciyərində parazitlik edən trematodlar növünə aid olan Fassiola hepatika tərəfindən törədilir. Xəstəliyi Fassiolide fəsiləsinə mənsub olan Fassiola hepatica və Fassiola gigantica sorucu qurdlan törədirlər. Bunlardan birincisinə adi, ikincisinə isə nəhəng fassiola deyilir (şəki! 54). Hər iki а т й qaramal, camış, zebu, qoyun, keçi, at və donuzlar arasında yayılmşışdır. İnsanlar da fassiolylzlla yoluxurlar. Fassiolalar qaraciyərdə və öd yollarında parazitlik edirlər. Lakin şiddətli yoluxma zamanı onlara ağciyər, dalaq, limfa vəziləri və başqa üzvlərdə də təsadüf edilir. Adi fassiola kiçik yarpaq formasında, enli və qısa olur. Onun uzunluğu 20-30 mm-ə, eni isə 8-12 mm-ə çatır. Bədənin üzərində ağız və qarm sormacı vardır. Birincinin diametri 1 mm, ikincinin diametri isə 1,5- 1.6 mm olur. Bədənin ön hissəsində yumurtalıq, ondan arxada isə yumurta vəzi yerləşir. Fassiolanm açıq-san rəngli yum urtalarının uzunluğu 0,11-0,15 mm, eni isə 0,07-0,08 mm olur. M ikroskop altında yumurtanın bir qütbündə qapaqcıq, içərisində isə külli m iqdarda sarılıq hüceyrələri görünür. Nəhəng fassola adi fassioladan böyükdür. Onun bədəninin uzunluğu 33-76 mm, eni isə 5-12 mm-dir. Ağız sormacınm diametri 1 mm, qarm sormacımnkı isə 1,5- 1.6 mm-dir, yumurtasının uzunluğu 0,15-0,19 mm. eni 0,06-0,07 mm-ə qədər olur. Fassiolanm yumurtası heyvanın kalı ilə xaricə düşür. Suya, bataqlıq və sucaq sahələrə düşmüş yum urtada münasib hərarət olduqda 12-16 günə mirasidi adlanan sürfə əmələ gəlir. Azərbaycanın təbii otlaq şəraitində yumurtada
əmələ gəlməsi və onu tərk etməsi iyulda 23-25, avqust-sentyabrda isə 33-34 günə başa çatır. Yumurtadan çıxmış mirasidilər parazitin aralıq sahibi olan şirin su ilbizlərinin bədəninə soxulur və orada, əsasən, 33-51 gün inkişaf edib
adlanan sürfələrə çevrilir. Serkarilər ilbizin bədənini tərk edib suya düşür və üzərək ota, daşa, ilbizin çanağına yapışır, yaxud suyun üzərində qalırlar. Sonra serkari quyruğunu itirir, öz bədənindən buraxdığı maye ilə üzərini qişa ilə örtür. Fassiola sürfəsinin bu mərhələsi
adlanır (şəkil 55). Heyvanlar adoles- karilori ot və su ilə udduqda yoluxurlar. Bağırsaqda şirənin təsirindən adoleskarinin qişası əriyir. Qişadan azad olunmuş sürfə bağırsaq divarım deşərək qarm boşluğuna, oradan da öz fəal hərəkəti ilə qaraciyərin səthinə daraşır, onun parenximasına keçib, nəhayət daimi parazitlik etmək üçün öd yollarına çatırlar. Bəzən fassiola sürfələri bağırsaq divarının qan damar larına keçərək, qan vasitəsilə qaraciyərə düşürlər. Qaraciyərdə fassiola sürfəsi 2,4-4 ay müddətində inkişaf edib cinsiyyotcə tam yetişir. Yetkin fassiolalar qaraciyərdə 4-5 il, bəzən daha çox yaşayırlar. Respublikanın bütün təbii-iqtisadi zonalarında heyvanların adi və nəhəng fassiola növü ilə yoluxması qeyd olunur. Fassiolyozun yayılması üçün əsas mənbələr şirin sulu durğun göllər, axmazlar, sucaqlar, qaynamalar, suvarılan torpaqlar və su çıxarılan otlaqlarda isə su arxları, xırda və orta həcmli suvarma kanalları, 352
Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|