Dərslik II hiSSƏ 2
Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya ilə münasibətləri
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya ilə münasibətləri XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda hərbi-siyasi və iqtisadi cəhətdən möhkəmlənməmiş xanlıqlarının yaranması Rusiyanın təcavüzkarlıq planlarının həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Rusiyanın XVIII əsrin ikinci yarısındakı bu işğalçılıq siyasəti I Pyotrun müvafiq planı ilə oxşarlıq təşkil edirdi. Bu zaman Azərbaycanda Rusiyanın təcavüzkarlıq planlarının həyata keçirilməsinə Osmanlı imperiyası mane olurdu. Ona görə də Rusiya işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün hərbi strateji tədbirlərə üstünlük verirdi. Bu dövrdə Rusiyanın həmin hərbi strateji tədbirləri aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Qafqaz xəttini möhkəmləndirirdi. 2. Qafqazda rus qoşunlarının sayı artırırırdı. 3. İşğal edilmiş torpaqlarda rusları məskunlaşdırırdı. 4. Azərbaycanın şimal xanlıqları ilə zahiri dostluq münasibətləri yaratmağa cəhd edirdi. 5. Osmanlı ilə müharibələrində xanlıqların birətərəfliyinə nail olmağa çalışırdı. Azərbaycan xanlıqlarından bəziləri xarici siyasətdə Rusiyaya meyl edirdilər. Məsələn, Qubalı Fətəli xan, Lənkəran hakimi Qara xan, Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan, Bakı hakimi Hüseynqulu xan, Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xan müəyyən vaxtlarda rusiyameyilli xarici siyasət yürütmüşdülər. Qubalı Fətəli xan 1775, 1782 və 1787-ci illərdə Rusiya sarayına elçilər heyəti göndərmişdi. Qubalı Fətəli xanın 1775-ci ilin yazında Dərbənd hakimi Mirzəbəy Fərhadbəylinin başçılığı ilə Rusiya sarayına göndərdiyi birinci elçilikdə məqsədi aşğağıdakılardan ibarət idi: • Quba xanlığının müstəqilliyinin Rusiya tərəfindən tanınmasına nail olmaq. • Gavduşan döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra əvvəlki vəziyyəti bərpa etmək. • Rusiya ilə diplomatik münasibətləri canlandırmaq. Qubalı Fətəli xanın o zaman hakimiyyətdə olan rus çarı II Yekaterinaya yazdığı məktubda - xanın nəslinin keçmiş zamanlardan rus sarayı ilə dostluq münasibətlərində olduğu göstərilirdi. Fətəli xan bu dostluğa sadiq qalacağını və Rusiyanın elçilərinə, tacirlərinə və bütün müsafirlərinə kömək edəcəyini bildirirdi. Eyni zamanda, xanlığın müstəqilliyi əsaslandırılırdı. Fətəli xan möhkəm əmin olduğunu bildirirdi ki, Quba xanlığına münasibətdə general Medemə göstəriş veriləcək ki, yaranmış vəziyyətdə xanın düşmənlərini cəzalandırsın və susdursun, Şirvan ölkəsini, Kür çayının bu tərəfini bütünlüklə düşməndən geri alsın və ona versin ki, bu vilayətlərdə o, böyük işlərin idarəsi ilə sakit və müstəqil ola bilsin. Bununla birlikdə, xan Dərbəndi Rusiyaya güzəştə gedərək şəhərin açarını çariçaya göndərmişdi. Qubalı Fətəli xanın bu məktubunun diplomatik sənəd kimi əhəmiyyəti aşağıdakılardan ibarət idi: • Birincisi - Fətəli xan müstəqil hökmdar kimi Rusiyaya müraciət edirdi. • İkincisi - Quba xanlığının Rusiyanın himayəsini qəbul etməsinə baxmayaraq, müstəqilliyini saxlamaq niyyətində olduğu bildirirdi. Quba xanlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsi barədə Fətəli xanın təklifini II Yekaterina rədd etdi. Quba xanlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsi barədə Fətəli xanın təklifinin II Yekaterina tərəfindən rədd edilməsinin əsas səbəbi bunlar idi: • Fətəli xanın irəli sürdüyü təklif Rusiyanı təmin etməməsi. • Rusiynın Quba xanlığının müstəqilliyini tanımaq istəməməsi. Rus diplomatiyasının öz işğalçılıq planını məharətlə pərdəliyərək təklifi rədd edərkən aşağıdakı bəhanəni gətirmişdi: • Rusiya guya Quba xanlığının İranın tərkib hissəsi olduğunu bildirirdi. • Rusiya İranla qonşuluq münasibətlərinə hörmət edildiyini nəzərə alırdı. Beləliklə, Azərbaycan xanlarının rus sarayına ilk elçiliyi uğursuzluqla nəticələndi. Kərim xan Zəndin ölümündən sonra İranda ara müharibələrinin yenidən kəskinləşməsindən istifadə edən Rusiya 1781-ci ilin iyununda qraf Voynoviçin komandanlığı altında Xəzəryanı bölgələrə yürüşə başladı və bu məqsədlə Həştərxandan Astrabada eskadra göndərdi. Bu, general Medemin yürüşündən sonra (1775) Rusiyanın bölgədə hərbi qüvvə tətbiqi sahəsində mühüm addım idi. Voynoviçin ekspediyası geri qayıdarkən 1782-ci ilin avqustunda Bakı limanına daxil oldu. Yalnız Fətəli xanın diplomatik səyi nəticəsində gərginlik aradan qaldırıldı. 1782-ci ildə Quba xanlığının 12 nəfərdən ibarət elçisi görkəmli diplomat Mirzə Sadıq Məmmədvəliyevin başçılığı ilə Peterburqa ikinci elçiliyə getdi. Bu elçilikdə də Fətəli xanın məqsədi Quba xanlığının müstəqilliyini saxlamaqla Rusiya himayəsinə qəbul edilməsi idi. Fətəli xan II Yekaterinaya məktubunda yenə də Rusiyaya sadiq qalacağını bildirirdi. Lakin bu elçilik də uğursuzluqla nəticələndi. 69 Xarici siyasətdə müəyyən vaxtlarda Rusiyaya meyl edən Azərbaycan xanları 1883-cü il Georgiyevsk müqaviləsi və Azərbaycan xanlıqları 1783-cü il iyulun 24-də Georgiyevskdə Gürcüstanın Rusiyanın himayəsinə keçməsi haqqında traktat imzalandı. Georgiyevsk traktatının (müqaviləsinin) şərtlərinə görə: 1. II İrakli özünün və varislərinin adından Rusiya çarının ali hakimiyyətini qəbul etdi. 2. Rusiya II İrakli çarlığının bütövlüyünə və Kartli-Kaxetiya tacının qorunmasına təminat verdi. 3. Rusiya Gürcüstanı xarici hücumlardan qormalı idi. 4. Gürcüstan taxt-tacının vəliəhdi Peterburqda rus çarı tərəfindən təsdiq etməli idi. 5. II İrakli daxili idarəetmə işlərində müsətəqilliyini saxlayır, xarici siyasətdə isə Tiflisdə otruracaq rus məmuru ilə hesablaşmalı idi. Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı P.S.Potyomkin 1783-cü il avqustun 20-də traktat bağlanması haqqında fərmanla Azərbaycan xanlarına müraciət etdi. Fərmanda Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altında olmasını nəzərə almaq Azərbaycan xanlarına təklif olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarının Gürcüstan ilə münasibətləri Azərbaycan xanlıqlarının Gürcüstanla münasibətləri onların xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri idi. Azərbaycanın Şəki, Quba və Gəncə xanlıqlarının Gürcüstanla münasibətləri gərgin idi. XVIII əsrin 50-ci illərində böyük nüfuza malik olan Şəki xanlığının Gürcüstanla münasibətləri daha gərgin idi. Bunun əsas səbəbi Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin Şəki xanlığını ələ keçirmək niyyəti idi. Lakin Şəki hakimi Hacı Çələbi gürcüləri məğlubiyyətə uğratmışdı. Cənubi Qafqazda Kartili-Kaxetiya çarlığından başqa heç bir hökmdarın güclənməsini istəməyən rus çarı II Yekaterina 1770- ci ildə Quba xanlığı ilə Gürcüstanın münasibətlərini nizama salmaq haqqında xarici işlər kollegiyasına göstəriş verdi. Buna baxmayaraq, Quba xanlığının Gürcüstanla münasibətləri gərgin olaraq qalırdı. 1773-cü ildə Dağıstan, Şəki və Şamaxı hakimlərinin Quba xanlığına hücumlarında Gürcüstan da iştirak edirdi. Fətəli xanın Gürcüstanın Quba xanlığının daxili işlərinə qarışmağı hərbi yolla nizama salmasını və geniş əraziyə malik xanlığın yaradılmasını Gürcüstanın Rusiya ilə yaxınlığı çətinləşdirirdi. Ona görə də Fətəli xan Rusiya vasitəsilə II İraklinin təcavüzkarlıq niyyətinin qarşısının alınmasına cəhd edilirdi. Gəncə xanlığı ilə Gürcüstan arasında münasibətlər də xeyli gərgin idi. Gəncə xanlığı müəyyən vaxtlarda Gürcüstandan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Yalnız 1786-cı ildə Gəncə xanlığı Gürcüstanın asılı vəziyyətinə son qoyuldu. Qarabağ xanlığı ilə Gürcüstan arasında “dostluq” və müttəfiq münasibətləri var idi. İbrahimxəlil xan II İrakli ilə 1780-ci ildə Gəncə xanlığını ələ keçirərək, onun gəlirindən birlikdə istifadə edirdilər. Lakin II İrakli 1783-cü ildə Georgiyevski müqaviləsinə arxalanaraq İbrahimxəlil xanı Gəncədən sıxışdırmağa başladı. Odur ki, İbrahimxəlil xan gürcü çarının nümayəndələrini Gəncədən qovulmasına nail oldu. Beləliklə, ayrı-ayrı xanlıqlar varlıqlarını qorumaq üçün fəal xarici siyasət yeritməyə çalışsalar da hərbi-strateji və iqtisadi cəhətdən zəif olduqları üçün belə siyasət yeritmək uzun müddət onlara müəssər olmurdu. Odur ki, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində ölkədə vahid mərkəzləşmiş dövlətin olmaması Azərbaycanın vahid xarici siyasət xətti həyata keçirməsinə mane olurdu. Mərkəzləşmiş dövlətin yaradılmasına isə qonşu dövlətlər imkan vermirdi. Rusiya Bakı hakimi Hüseynqulu xan Lənkəran hakimi Qara xan Kəlbəli xan Naxçıvan xanlığı İbrahimxəlil xan Qarabağ xanlığı Qubalı Fətəli xan Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|