Dərslik II hiSSƏ 2
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ İŞĞALI
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
70 AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ İŞĞALI İranda Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana birinci yürüşü Ağa Məhəmməd xan Qacarın İranda hakimiyyəti ələ alması XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycandan fərqli olaraq, İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaranması ilə başa çatdı. Bu dövlətə Ağa Məhəmməd xan (1779-1797) başçılıq edirdi. Ağa Məhəmməd xan Kərim xan Zəndin ölümündən (1779) sonra: • Tehrana gəlib qoşun yığaraq ilk zərbəni qardaşı Murtuzaqulu xana vurdu. • Ardıcıl olaraq Şirazı, İsfahanı, Mazandaranı və 1781-ci ildə Gilanı tutdu. • İranda mərkəzi hakimiyyəti ələ aldı. Ağa Məhəmməd xan 1785-ci ildə Tehranı paytaxt elan etdi. XVIII əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanın cənub ərazilərini tabe etməyə başladı. Sərab xanı Sadıq xan Qacara itaət etməyə bəcbur oldu.Sərab xanlığından sonra Qaradağ, Xoy və Urmiya xanlıqlarını da özünə tabe etdi. Beləliklə, Azərbaycanın cənub torpaqları Ağa Məhəmməd xanın hakimiyyəti altına düşdü. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd xan özünü İran şahı elan etdi. Bununlada 1779-cu ildə İranda hakimiyyəti ələ alan Qacarlar sülaləsinin ölkədə rəsmi hakimiyyəti başlandı (1796-1925). Ağa Məhəmməd xanın ilk olaraq ələ keçirdiyi ərazilər Sərab xanlığını tabe edildikdən sonra Ağa Məhəmməd xanın özünə tabe etdiyi xanlıqlar Qacarlar sülaləsinin mənsubiyyəti Qacarlar sülaləsinin mənşəyi türk idi. Qacarlardan olan Ağa Məhəmməd xanın hakimiyyətə gəlməsində türk soyları başlıca rol oynasınlar da, onun dövləti Nadir şahın dövründə olduğu kimi, İran dövləti adlanırdı. Qacarlar dövlətinin İran dövləti adlanmasının səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi: • Ağa Məhəmməd xan Qacarın İran dövləti yaratmaq uğrunda mübarizə aparması. • Ağa Məhəmməd xan Qacarın yaratdığı dövlətin İran torpaqlarını əhatə etməsi və paytaxtı İran şəhəri olması. • Ağa Məhəmməd xan Qacarın özünü İranın hökmdarı hesab etməsi (Şuşada sui-qəsd zamanı onun söylədiyi fikiri də bunu təsdiq edir. O, ölüm ayağında qatillərə demişdi: “Məlunlar...Nə edirsiniz?!...Siz İranı viran eliyirsiniz!”). Ağa Məhəmməd xan Qacar özünü şah elan edəndən sonra (1796) dövlətçilik ənənələrinə sadiq qalaraq, I Şah Abbas kimi keçmiş Səfəvilər dövlətinin sərhədlərini, demək olar ki, bərpa etdi. Odur ki Qacarın Səfəvilər dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa etməsi onunla I Şah Abbas arasında oxşarlıq təşkil edir. Səfəvilər dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa edən hökmdarlar Mazandaran İsfahan Gilan Şiraz Xoy Qaradağ Urmiya I Şah Abbas Ağa Məhəmməd şah IV BÖLMƏ 71 XVIII əsrin ikinci yarısında, Qacarın yürüşü ərəfəsində Azərbaycanda siyasi vəziyyət XVIII əsrin ikinci yarısında İran və Rusiyanın işğalı ərəfəsində Azərbaycanda siyasi vəziyyət aşağıdakı kimi idi: • Xanlıqların mövcud olması ölkənin sosial-iqtisadi və siyasi inkişafına mane olurdu • Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlət halında birləşdirilməsi baş tutmamışdı • Azərbaycanın xarici təcavüzdən müdafiəsi təhlükə altına alınmışdı. • İran, Osmanlı, Rusiya və Qərbi Avropa dövlətlərinin burada mənafelərinin toqquşmasının nəticəsi olaraq mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq mümkün olmadı. XVIII əsrin 90-cı illərində Ağa Məhəmməd xan Qacar İranda hakimiyyətini möhkəmlətdikdən sonra Şimali Azərbaycan torpaqlarına yürüşə başladı. Ağa Məhəmməd xanın yürüşü ərəfəsində Azərbaycanın şimalında siyasi vəziyyət aşağıdakı kimi idi: • Daxili siyasi vəziyyət son dərəcə gərgin idi və Azərbaycan xanlıqları arasında çəkişmələr artmışdı. • Qarabağ xanlığı Azərbaycanın şimalında hərbi-siyasi baxımdan ən güclü xanlıq idi. • Xanlıqların Osmanlı imperiyası, Gürcüstan və Rusiya ilə münasibətləri ön plana çıxmışdı. • Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və İrəvan xanı Məhəmmədhəsən xan Osmanlı ilə əlaqələr saxlayırdılar • Şimal xanları Qacarın hücumundan xilas olmaq üçün Rusiya ilə əlaqələri genişləndirmişdilər. • Rusiya Azərbaycan xanları ilə Georgiyevsk müqaviləsi kimi bir müqavilə bağlamaq niyyətində idi. • Rusiya hökuməti Cənubi Qafqazı tutmaq barədə tədbirlər planı hazırlamışdı. Ağa Məhəmməd xan Qacar da diplomatik əlaqələrini genişləndirərək Osmanlı imperiyası ilə yaxınlıq etməyə başladı və bu məqsədlə Osmanlı sarayına elçi göndərdi. Osmanlı sultanı isə Ağa Məhəmməd xan Qacarı Gürcüstanı ələ keçirəcəyi halda onu İran şahı kimi tanıyacağını bildirdi. Qeyd olunduğu kimi Rusiya hökuməti də bu vaxt Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı tutmaq barədə tədbirlər planı hazırlamışdı. Lakin aşağıdakı bir çox amillər Rusiyanın həmin planı həyata keçirməsinə imkan vermədi: • Azərbaycanın şimal xanlıqlarının Rusiyaya etimad göstərməməsi • Bu planı həyata keçirmək üçün çarizmin hərbi qüvvələrinin kifayət etməməsi • İngiltərə və Fransanın Şərqdə ona qarşı çıxması • Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana hücumu. Lakin 1787-1971-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsi nəticəsində bağlanmış Yassı sülhünün Rusiya üçün əlverişli şərtlərlə imzalanması onun əl-qolunu açdı və Cənubi Qafqazı, xüsusilə Azərbaycanı ələ keçirmək planını reallaşdırmağa imkan verdi. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana birinci yürüşünün başlanması (1795) Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci ildə Azərbaycana birinci yürüşünün məqsədi Azərbaycanın şimal torpaqlarını öz hakimiyyətinə tabe etmək idi. Ağa Məhəmməd xan Qacar Azərbaycanın şimal torpaqlarını öz hakimiyyətinə tabe etmək üçün əvvəlcə geniş təbliğat aparır, xanları danışıqlar yolu ilə itaətə gətirməyə çalışırdı. Bu məqsədlə Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xana xələt, qılınc, qızıl yəhərli at göndərib itaətə dəvət etdi. Lakin İbrahimxəlil xan onun qasidinə belə cavab vermişdi: “Mənim atam vəsiyyə edib ki, heç kəsə xərac verməyim, heçb bir dövlətə də tabe olmayım”. Bu baş tutmadıqda isə Qacar geniş miqyaslı hücuma hazırlaşmağı planlaşdırdı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycanın şimal torpaqlarına yürüşü zamanı xanların əksəriyyəti kömək üçün Rusiyaya müraciət etmiş və sadəlövhcəsinə onun vədlərinə inanmışdılar. Ağa Məhəmməd xan xanların cavablarından və Rusiyaya müraciətlərindən qəzəblənərək 1795-ci ilin yayında 100 min nəfərlik qoşunla üç istiqamətdə Azərbaycanın şimalına hücuma başladı: • Birinci dəstə - Muğandan və Şirvandan keçib Dağıstana zərbə vurmalı idi. • İkinci dəstə - Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını tabe etməli idi. • Üçüncü dəstə - Qarabağı tutduqdan sonra Gürcüstana hücum edib oranı tabe etməli idi. Üçüncü dəstəyə Qacarın özünün başçılıq etməsi bu istiqamətin mühüm hərbi- strateci əhəmiyyətə malik olduğunu göstərirdi. Bu zaman Qacarın yürüşünə mane olmaq üçün İbrahimxəlil xan Xudafərin körpüsünü dağıtmağı əmr etdi. Bunu görən Ağa Məhəmməd xan körpülər hazırladıb Araz çayını keçərək Şuşa qalasına doğru hərəkət edərək 1795-ci il iyunun sonunda oranı mühasirəyə aldı. Şuşalılar müdafiəyə ciddi hazırlaşdılar və qalaya edilən hər bir həmlə müdafiəçilər tərəfindən qətiyyətlə dəf olundu. Qaladakı müdafiəçilər müdafiə olunmaqla kifayətlənmir, fürsət düşdükcə əks-hücuma da keçirdilər. İyulun 1-də İbrahimxəlil xanın başçılığı ilə böyük bir dəstə düşmən qüvvələrinə əks həmlə edərək onlara ağır zərbələr endirmişdi. Ağa Məhəmməd xan Şuşanı 33 günlük mühasirədə saxlasa da heç nəyə nail ola bilmədi. Qacar İbrahimxəlil xanı yola gətirmək üçün sonuncu vasitəyə - danışıqlara əl atdı və elçilər vasitəsilə danışıqlara başladı. Bu danışıqlar da heç bir nəticə vermədi. Beləliklə, Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci ildə Şuşaya hücumu nəticəsində güclü müqavimətlə qarşılaşır və Şuşanın mühasirəsindən əl çəkir. Ağa Məhəmməd xan Şuşanın 33 günlük mühasirəsindən əl çəkdikdən sonra 1795-ci ilin avqustunda Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|