Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QEYD
- Aşağı zümrə Aşağı zümrəni kəndlilər
- XVIII əsrin ikinci yarısında rəiyyətin yaşadığı torpaqlar Azərbacan xanlıqlarında elatların vəziyyətinin rəiyyətə nisbətən yaxşı olmasının səbəbləri
- Pul sisteminin yaradılması. • Pul – maliyyə sisteminin tənzimlənməsi. Maliyyə sahəsində naib, yasavul, kətxudalar
64 QEYD: Azərbaycan sosial zümrəsində maaflar imtiyazlı təbəqə olsa da ali zümrəyə daxil deyildilər. Lakin maafların başçıları olan elbəyilər ali zümrəyə daxil idi. Maaflara aiddir: • Maaf rütbəsi xan tərəfindən verilirdi. • Maaflar xanlıqda asayiş qoruyucusu idilər. • Xanlıqda qoşunun əsasını təşkil edirdilər. • Maaflıq irsən atadan oğula keçirdi. • Maafların üzərinə qoyulan vəzifələri layiqincə yerinə yetirmək üçün xan onları vergilərdən azad edirdi. Aşağı zümrə Aşağı zümrəni kəndlilər təşkil edirdilər. Kəndlilər hüquq və mülki vəziyyətlərinə görə aşağıdakı qruplara bölünürdülər: 1. Rəiyət - pay torpağına və şəxsi təsərrüfata malik olan, feodala , həm də dövlətə vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyən kəndlilər idi. Rəiyyətə aiddir: • Divan, mülk və vəqf torpaqlarında yaşayırdılar. • Bir qismi kənd icmasının ayırdığı torpaqları əkib-becərirdilər. • Dövlət və sahibkar rəiyyətlərinə bölünürdülər. QEYD: Dövlət rəiyyətlərinə nisbətən sahibkar rəiyyətlərinin vəziyyəti daha ağır idi. Çünki onlar həm xəzinə, həm də sahibkarlar tərəfindən istismar olunurdu. 2. Rəncbər - təsərrüfatı - torpağı və əmək alətləri olmayan kəndlilər idi. Rəncbərlərə aiddir: • Lənkəran xanlığında belə kəndlilər əkər adlanırdı • Ali zümrə nümayəndələrinə məxsus mülklərdə çalışırdı. • Əldə edilən məhsulun çox az bir hissəsini alırdılar. 3. Elat - Qarabağ, Şamaxı və başqa xanlıqlarda yarımköçmə maldarlıqla məşğul olub köçmə həyat sürən əhali idi. Elatlara aiddir: • Bəyin sürüsünü otarır, başqa mükəlləfiyyətləri yerinə yetirirdi. • Peşkəş şəklində vergilər verirdi. • Xan qoşununun əsas hissəsini təşkil edirdi. Elatın vəziyyəti rəiyyətə niqsbətən yüngül idi. Elatın vəziyyətinin rəiyyətə niqsbətən yüngül olmasının səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi: • Hakim təbəqənin əsas gəlirinin əkinçi əhalidən toplanması. • Xan qoşununun əsas hissəsinin elatın təşkil etməsi ilə onların vergidən azad edilməsi. Kəndlilər Azərbaycanda hüquqi baxımdan sahibkarlardan şəxsən asılı olmadıqlarına görə təhkimçilik münasibətləri olmamışdır. Sahibkarlarla kəndli arasındakı münasibət kəndlinin onun torpaqlarından istifadə etməsi ilə müəyyən olunurdu və feodal-asılı münasibətlər mövcud idi. Kəndlilərin və şəhər yoxsullarının ağır güzəranı, bəzən onların hakim zümrəyə qarşı mübarizəyə qalxmağa səbəb olurdu. Bu dövrdə kəndlilərin əsas mübarizə və etiraz formaları aşağıdakılar idi: • Ərizə ilə divana şikayət etmək. • Yaşayış yerlərini tərk etmək. • Çıxıçlar etmək və üsyan qaldırmaq. XVIII əsrin ikinci yarısında rəiyyətin yaşadığı torpaqlar Azərbacan xanlıqlarında elatların vəziyyətinin rəiyyətə nisbətən yaxşı olmasının səbəbləri Mülk Divan Vəqf Hakim təbəqənin əsas gəlirinin əkinçi əhalidən toplanması Xan qoşununun əsas hissəsinin elatlardan təşkil olunması 65 Xanlıqlar dövründə idarəetmə sistemi XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda xanlıqların idarəetmə sistemi özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik idi. Həmin xüsusiyyətlər bunlar idi: • Xanlıq hakimiyyətin siyasi qurumu kimi təkhakimiyyətliliyə əsaslanırdı. • Xanlığı qeyri-məhdud qanunverici, məhkəmə və icra hakimiyyətinə malik olan xan idarə edirdi. • Bir sıra xanlıqlarda, xanın yanında məşvərətçi səsə malik divan və ya xan şurası fəaliyyət göstərirdi. • Divanın, yaxud şuranın mövqeyi xanın çıxardığı qərara təsir göstərə bilirdi. • Xanlıqların idarəetmə sistemində saray məmurları geniş yer tuturdu. • Saray məmurları içərisində vəzirin rolu daha böyük idi • Xan sarayında vəzirdən başqa, sərkərəli (maliyyə işlərinə baxan), eşikağası (xanın şəxsi təsərüfatını idarə edən), sandıx ağası (xəzinədar), anbar ağası vəzifələr də vardı. QEYD: Maliyyə işlərinə baxmaları XVII əsrdə vəzir və XVIII əsrdə sərkərəli üçün ortaq cəhət təşkil edir. Məşvərətçi səslə divan və ya xan şurası fəaliyyət göstərən xanlıqlar . Xanlıqlar dövründə idarəetmə sistemi Xanlıqların maliyyə sistemi və ordu Xanlıqların maliyyə sisteminin əsasını aşağıdakılar təşkil edirdi: • Pul sisteminin yaradılması. • Pul – maliyyə sisteminin tənzimlənməsi. Maliyyə sahəsində naib, yasavul, kətxudalar və xanın təyin etdiyi sərkərlər mühüm rol oynayırdılar. Natural vergilərin yığılması ilə darğalar məşğul olurdu. Onlar vergi məmurları da adlanırdı. Xanın hakimiyyətinin əsasını ordu təşkil edirdi. Xan qoşununun əsas hissəsini elatlardan toplanan maaflar təşkil edirdilər. Maaf rütbəsi xan tərəfindən verilirdi. Qeyd olunduğu kimi maaflıq irsən atadan oğula keçirdi. Maafların üzərinə qoyulan vəzifələri layiqincə yerinə yetirmək üçün xan onları vergilərdən azad edirdi. Onlar xanlıqda asayiş qoruyucusu idilər. Asayiş xidməti xanın buyruqlarını vaxtında yerinə yetrilməsinə kömək edir, cəza tədbirlərini icra edirdilər. Müharibələr zamanı xanlığın qoşununun əsas hissəsi yeni silahlı qüvvələr hesabına artırılırdı. Döyüşçülərin silahlandırılması və xərci əhali hesabına ödənilirdi. Şəki xanlığı Divan (xan) şurasının fəaliyyət göstərdiyi xanlıqlar Şirvan xanlığı Qarabağ xanlığı Quba xanlığı Saray məmurları Divan (xan şurası) Məhkəmə və ordu Xan Vəzir Sərkərəli Eşikağası Sandıxağası Anbar ağası Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|