Dərslik II hiSSƏ 2

 
4 
 
XVII əsrin II yarısında Azərbaycanda ərazisinin inzibati cəhətdən bölündüyü bəylərbəyiliklər
 
 
 
  
XVII əsrdə Səfəvilər dövlətinin idarəçiliyində irsilik prinsipinin saxlanılması 
Səfəvi  imperiyasının  həm  mərkəzində,  həm  də  əyalətlərində  iri  torpaq  sahiblərinin  özləri  və  ailə  üzvləri  üçün  vəzifə  ələ 
keçirmək  və  bu  vəzifədə  möhkəmlənmək  meyli  çox  güclü  idi.  İdarəçilikdə  irsilik  prinsipi  gerçəkləşirdi.  İrsi  idarəçilik  sistemi 
müəyyən mənada hakimlərin ölkənin abadlaşdırılmasına, təsərrüfatın inkişaf etdirilməsinə marağını təmin edirdi. Mahal hakimləri 
vəfat  etdikdə,  yaxut  vəzifədən  kənar  edildikdə  onların  yerinə  seçilən  yeni  hakim  mərkəzi  hökumətin  –  şahın  xüsusi  fərmanı  ilə 
vəzifəsinin icrasına başlaya bilərdi. Bu zaman hökumət  irsilik prinsipinin (qaydasının) saxlanılmasına can atırdı. Ölkənin vilayətləri 
illər  boyu  bəylərbəyilərin  yaxın  adamları,  bəzən  də  ikinci  dərəcəli  şəxslər  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Belə  vəziyyət  isə  çox  vaxt 
Azərbaycanın iqtisadi və siyasi həyatına müsbət təsir göstərirdi.  
  
1653-1662-ci illər  Səfəvi-Rusiya münaqişəsi 
XVII əsrin ikinci yarısında iki mühüm məsələ Səfəvi-Rusiya münasibətlərində gərginlik yaratmışdır: 
•
 
Birincisi  –Rusiyanın Şimali Qafqazda qalalar tikdirməyə başlaması. 
•
 
İkincisi - Dağıstan ərazisinin hansı dövlətə mənsub olması məsələsi. 
XVII əsrin ortalarında, Səfəvi hökmdarı II Şah Abbasın (1642-1666) hakimiyyəti dövründə rusların Şimali Qafqazda bir 
sıra  qalalar  tikməyə  başlaması  II  Şah  Abbasın  sarayında  etirazla  qarşılandı  və  1653-1662-ci  illər  Səfəvi-Rusiya  münaqişəsinə 
səbəb oldu. Bu zaman II Şah Abbas rusların həyata keçirtdikləri tədbirlərə mane olmaq  məqsədilə xüsusi fərman verdi.  Nəticədə, 
1653-cü  ildə  Səfəvi  hərbi  hissələri  ilə  ruslar  arasında  toqquşma  baş  verdi.  Şahın  hərbi  qüvvələrinə  Şirvan  hakimi  Xosrov  xan 
başçılıq edirdi. Münaqişə 1662-ci ildə başa çatdı və Rusiya bu münaqişənin daha da genişlənməsinə imkan vermədi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bəylərbəyiliklər
 
Çuxursəd 
 
Şirvan 
Təbriz 
Qarabağ
 
Rusların Şimali Qafqazda bir-sıra qalaların inşa  
etməsi 
 
Rus çarlarının Xəzər dənizində Şərq ölkələrinə 
müdaxilə kimi baxmaları 
 
Dağıstan ərazisinin hansı dövlətə mənsub olması 
məsələsi 
 
Rusiyanın Xəzər dənizi hövzəsində 
möhkəmlənməyə can atması 
 
XVII əsridə Səfəvi-Rusiya münasibətlərində gərginlik 
yaradan məsələlər 
 
 
Səfəvilər dövlətinin Rusiya ilə ticarət 
əlaqələri genişləndi 
 
Rusiya ilə Səfəvilər dövləti arasında 
sərhədd toqquşması baş verdi 
 
Rusiya Xəzər dənizi hövzəsində 
möhkəmlənməyə can atdı 
 
Ruslar Şimali Qafqazda qalalar inşa 
etməyə başladılar 
 
II Şah Abbasın 
dövrü 
(1642-1666) 
 

---

 
5 
1667-ci il Səfəvi-Rusiya ticarət müqaviləsinin imzalanması 
Rusiya  qızılbaş  ipəyini  Haştərxan  vasitəsilə  Moskvaya  və  Qərbi  Avropaya  daşımaq  hüququnu  inhisara  almaq  üçün  Şah 
Süleymanın  hakimiyyəti  dövründə  Səfəvi  dövləti  ilə    1667-ci  ildə  ticarət  müqaviləsi  imzaladı.  Bu  müqavilə  -  Səfəvilərin  bütün 
hakimiyyəti  dövründə  ruslara  gömrüksüz  ticarət  etmək  hüququ,  karvansaralarda  və  bazalarda  imtiyazlar  verirdi.  Bu  illərdə 
Səfəvi hökmdarı Şah Süleymanın (1667-1694) verdiyi fərmanında da yerli hakimlərə - rus tacirlərinə xüsusi ehtiram göstərmək 
tapşırılmışdır. Bəhs edilən dövrdə kazakların quldur dəstələrinin qarşısını almaq məqsədilə Səfəvilərlə rusların karvanları silahlı 
mühafizə dəstələri ilə qorunurdu. Buna baxmayaraq karvanlar tez-tez kazak dəstələrinin basqınlarına məruz qalırdı. 
 
S.Razinin başçılığı ilə don kazaklarının Azərbaycana qarətçi yürüşü (1667) 
XVII əsrin ikinci yarısında Xəzəryanı bölgələrə soxulmuş Don kazaklarına qarşı mübarizə Azərbaycanın siyasi həyatında 
mühüm yer tuturdu. Hələ, 1647-ci ildə kazakların bir dəstəsi neft üçün Bakıya gələn Fərahabad taciri Hacı Bağırın üzərinə hücum 
edib, onun 6-7 yüz tümənlik malını almış, özünü isə 130 tümənə satmışdılar.  
Rusiyanın  Azərbaycan  və  başqa  ölkələrlə  ticarət  əlaqələrində  Volqa-Xəzər  yolu  mühüm  rol  oynadığı  üçün  Rusiya  dövləti 
nəyin  bahasına  olursa  olsun  Xəzər  dənizində  gəmilərinin  təhlükəsizliyinə  böyük  əhəmiyyət  verir,  Xəzərin  hövzəsini  və  sahillərini 
kazakların  basqınlarından  qorumağa  çalışırdı.  Don  kazaklarına  o  zaman    S.Razin  başçılıq  edirdi.  S.Razin  Cənubi  Qafqaz  üçün 
təhlükəli  idi.  Onun  Azov  dənizinə  çıxmaq  cəhdi  baş  tutmadıqdan  sonra  Volqa-Xəzər  su  yoluna  getməyə  qərar  verdi.  Odur  ki, 
S.Razin Volqa-Xəzər su yolu vasitəsilə 1667-ci ildə Xəzər dənizinə çıxdı. 
1668-ci  ilin  yayında  Azərbaycan  və  İranın  digər  sahil  vilayətlərinə  hücuma  başlayan  S.Razin  kazakların  atamanı  Sergey 
Krivoyun  digər  bir  quldur  dəstə  ilə  birləşərək,  Dərbənd  sahilinə  çıxdı,  Niyazabad  və  Şabranı  qarət  etdi.  Sonra  isə  Bakıya  doğru 
irəlilədilər.  Yolda  müqavimətə  rəst  gəlib,  Maştağa  kəndinə  tərəf  dönərək  kəndi  talan  etdilər.  Kazaklar  sonra  Xəzərin  cənub 
sahillərinə, Gilana, Rəştə basqınlar edərək xeyli qənimətlə geri qayıtdılar. Lakin S.Razin Rusiya tərəfindən tutularaq  1671-ci ildə  
edam  edildi.  S.Razinin  edam  edilməsi  Səfəvi-Rusiya  arasındakı  mehriban  qonşuluq  münasibətlərinin  pozulmamasına  və 
aralarındakı ticarət əlaqələrinin inkişaf etdirilməsinə xidmət edirdi. 
QEYD:  Soyğunçuluq  və  qənimət  əldə  etmək  məqsədi  ilə  XVII  əsrdə  Stepan  Razinin  başçılığı  ilə  kazakların  və    X  əsrdə 
slavyanların Azərbaycana yürüşlər etməsində oxşarlıq təşkil edir.  
 
Kazak basqınının qarşısının alınmasında Rusiyanın Səfəvilərlə yaxınlaşması 
Kazakların  dağıdıcı  yürüşlərinə  baxmayaraq  XVII  əsrin  ikinci  yarısında  Volqa-Xəzər  su  yolu,  həmçinin  Azərbaycandan 
keçən quru ticarət yolu ölkələrarası əhəmiyyətini saxlayırdı. 
XVII əsrin ikinci yarısında bəzi Avropa ölkələri, xüsusilə Rusiya Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət  əlaqələrini gücləndirmək 
məqsədilə Volqa-Xəzər su yolundan istifadə etməyə çalışırdı. Ona görə də Rusiya Volqa-Xəzər su yolu ilə Səfəvi hakimiyyəti ilə 
Qərbi Avropa arasında vasitəçi olmağa çalışırdı. Bu baxımdan kazak hərəkatının yatırılmasında Səfəvi dövləti ilə Rus dövləti eyni 
dərəcədə  maraqdı  idilər.  Rus  dövləti  üsyanı  yatırmaqda  sabitliyi  bərpa  edir,  Səfəvi  dövləti  isə  talançı  və  qarətçi  yürüşlərə  məruz 
qalmaq təhlükəsindən xilas olurdu. 
Beləliklə,  Azərbaycanla  Rusiya  arasında  yaranmış  qonşuluq  münasibətləri,  Azərbaycan  mallarının  Rusiya  və  Avropa 
ölkələrinə daşınması, ticarət əlaqələrinin güclənməsi hər iki tərəfə böyük iqtisadi səmərə verirdi. 
 
 
 
 
XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın Azərbaycanla bağlı işğalçılıq planları 
XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın xarici siyasət planlarına aşağıdakı məsələlər daxil idi: 
1.
 
Ölkənin cənub sərhərlərini yeni işğallar hesabına genişləndirmək. 
2.
 
Cənubi Qafqazda İngilis mövqelərinə zərbə vurmaq. 
3.
 
Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında gərginlik yaratmaq. 
4.
 
Xəzər dənizi hövzəsində möhkəmlənmək. 
 
Rusiya ilə Volqa-Xəzər yolu vasitəsilə 
ticarət əlaqələri genişləndi 
 
Xəzəryanı vilayətlər S.Razinin 
yürüşlərinə məruz qaldı 
Çuxursəd vilayətində qacar və bayat 
tayfaları üsyan qaldırdı 
 
Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında ticarət 
müqaviləsi bağlandı 
 
Şah 
Süleymanın 
dövrü 
(1667-1694) 

---