Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 olsa da xəzinəyə əlavə edilir, şahın razılığı ilə xərclənirdi. Bu dövrdə xüsusi torpaq mülkiyyəti olan mülk torpaqları azad alış və satış obyekti idi və irsən keçirdi. Camaat torpaqları bütün kənd sakinlərinə mənsub idi. QEYD: Monqol dövründə incu torpaq mülkiyyəti XVII əsrin ikinci yarısında xalisə ilə eynilik təşkil edirdi. Vergi və mükəlləfiyyətlər XVII əsin ikinci yarısında Səfəvilər dövlətində vergilərin ümumi sayı 35-ə çatırdı. Onlardan bəziləri bunlardı: 1. Malcəhət - torpaq və gəlir vergisi idi. Torpaq sahibkarı ilə dövlət arasında bölünürdü. Məhsulun 1/10 hissəsini əhatə edirdi. 2. Bəhrə - torpaq və gəlir vergisi idi. Məhsulun 1/5 hissəsini əhatə edirdi. Orta əsrlərdə Yaxın Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda torpaq və sudan istifadəyə görə kəndlilərdən məhsulla alınırdı. 3. Bağbaşı – məhsulun 1/10-nə bərabər vergi növü idi. 4. Çobanbəyi (çöl pulu) – örüşdə heyvanların otarılmasına görə alınırdı. 5. Dəhyek – Azərbaycanda iri feodal torpaqlarından götürülən gəlirin 10%-i miqdarında alınırdı. 6. Cüftbaşı –torpağı əkib-becərmək üçün bir cüt qoşqu vasitəsi olanlardan alınırdı. Şah II Abbasın fərmanı ilə soyurqal torpaqlarından alınmırdı. 7. Dəzgahbaşı – hər bir toxucu dəzgahının istehsal etdiyi məhsuldan alınan vergi idi. Əkinçilik, maldarlıq və sənətkarllıqla məşğul olan kəndlilərdən alınırdı. 8. İxracat –ümumi və müxtəlif vergi, mükəlləfiyyətlərin məcmusu mənasında işlənirdi və dövlət canişinlərinin, hərbi xidmətdə olanların və əyanların tələbatını ödəmək üçün alınırdı. 9. Ot-alafa – yük heyvanları və atlar üçün alınırdı. 10. Ulafa - bir nəfərin (hərbçi, canişin və b.) dolanışığı üçün alınırdı. 11. Künəlgə – əyanların kəndlinin evində qalmaq hüququ idi. 12. Rüsum - dövlət canişinləri və ruhanilər üçün natura ilə alınan vergi idi. 13. Səvari (novruzi) –əhalinin hakim sülalənin üzvlərinə, sərkərdələrə, yeni fəth edilmiş yerlərə (ya Novruz bayramı münasibətilə) tanınmış adamlara göndərilən hədiyyə idi. Ona görə bəzən də novruzi adlanırdı. 14. Dəstəndaz - hakimiyyətin nisbətən aşağı pilləsində xidmət edən şəxslər üçün verilən vergi idi. 15. Cizyə - müsəlman olmayanlardan – xristianlardan alınırdı. Can vergisi olmaları monqol ağalığı dövründə qopçur və cizyə vergisi arasında oxşarlıq təşkil edir. Bu vergilərdən əlavə kəndlilər dövlət və feodal qarşısında aşağıdakı mükəlləfiyyətləri daşıyırdı: 1. Əvrəz - daimi olmayan və natura, yaxud mükəlləfiyyət icra etməklə ödənilirdi. 2. Biyar - kəndlinin feodal və ya dövlətin nəfinə zorla, havayı işləməsi idi. Biyardan suvarma şəbəkəsində və dövlətin digər işlərində geniş istifadə olunurdu. Bütün ailə üzvləri növbə ilə ildə 2 gündən 6 günə qədər biyara getməli idi. XVII əsrdə torpaq və gəlir vergisi olan - malcəhət və bəhrə vergilərin əsas hissəsini təşkil edirdi. XVII əsrin sonunda Səfəvilər dövlətində vergilərin miqdarı xeyli artırılması əhali arasında güclü narazılığa səbəb oldu. Bu da dövlətin zəifləməsinə şərait yaradırdı. XVII əsrin sonunda Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi ilə məhsuldar qüvvələrin inkişafı dayandı. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərləri XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində şəhərlərdə: • Böyük dağıntılar baş verdi, sənətkarlıq və ticarət gerilədi. • Təsərrüfat və mədəni həyat zəiflədi. XVII əsrin ortalarından başlayaraq şəhərlər keçmişdə olduğu kim, sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilməkdə idi. Şəhərlərdə sənətkarlıq mühüm rol oynayırdı. Şəhər və kəndlərdə çoxlu sənətkar emalatxanaları var idi. XVII əsrin 60-70-ci illərdə Təbriz öz ərazisinə, zənginliyinə, ticarətinə və əhalisinin sayına görə mühüm yer tuturdu. XVII əsrin 60-cı illərində Ərdəbil Səfəvilər imperiyasının iri şəhərlərindən biri idi. Ticarət yolu üzərində yerləşən bu şəhərdə külli miqdarda xam ipək istehsal edilirdi. Şəhər beynəlxalq ticarətdə mühüm yer tuturdu. Marağa qədimdən öz meyvələri və üzüm bağları ilə məşhur idi. Ərdəbil və Gəncə arasındakı ticarət yolu üzərində yerləşən Əhər XVII əsrin ikinci yarısında öz təbii zənginliyi və məhsuldar əkinçiliyi ilə Azərbaycanın inkişaf edən şəhərləri sırasına qalxmışdır. Lakin əsrin sonunda bu şəhər də tənəzzülə uğramışdı. Gəncə bu dövrdə tədricən oz qüdrətini və şöhrətini qaytarmaqda idi. XVII əsrin ikinci yarısının Azərbaycanda nisbətən əmin-əmanlıq şəraitində keçməsi Gəncədə abadlıq işlərinin aparılması ilə əlamətdar idi. Gəncəni Səfəvilər dövlətinin ən iri şəhərlərindən birinə çevrilmişdir. 9 Qədim şəhərlərdən biri olan Şamaxıda 1667-ci il yanvarın 4-də baş vermiş zəlzələ böyük dağıntılarla nəticələndi. Lakin şəhər tezliklə bərpa edildi. Şamaxıda ipək toxuyan emalatxanalar işləməyə başladı. XVII əsrin ikinci yarısında da Bakı liman şəhəri və şəhər-qala idi. Şəhərin mərkəzində minarəsiz məscid var idi. Şəhər tranzit ticarətində mühüm rol oynuyurdu. Dərbənd hərbi əhəmiyyətli şəhər kimi şöhrətini qoruyub saxlayırdı. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə tənəzzül etmiş Naxçıvan XVII əsrin ortalarında hələ də əvvəlki səviyyəyə qalxa bilməmişdi. XVII əsrin sonunda da Naxçıvanın iqtisadi, ticarət və mədəni həyatı zəifləmişdi. Culfa şəhəri XVII əsrdə müharibələr nəticəsində faciəli vəziyyətə düşmüşdür. Ordubadın ölkə və xarici şəhərlərlə geniş ticarət əlaqələri var idi. Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm rol oynayan Miyanə, Xalxal, Sərab şəhərləri karvan yolu üzərində yerləşir. Azərbaycanda şəhər əhalisinin sosial tərkibi XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda şəhər əhalisinin sosial tərkibi aşağıdakı qruplara bölünürdü: 1. Feodal zümrəsi, hərbi feodallar, mülki bürokratiya, ali rühani, iri və kiçik torpaq sahibləri. 2. Ticarətlə məşğul olan iri, orta və kiçik tacirlər. 3. Sənətkarlar. 4. Şəhərətrafı torpaqların becərilməsi və maldarlıqla məşğul olan əkinçilər. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərinin ümumi xüsusiyyətləri aşağıdakılar idi: • Şəhərlərdə bitün hakimiyyət iri torpaq sahibi olan bəylərbəyinin əlində idi. • Şəhərlərdə ali din xadimlərinin ixtiyarında vəqf mülkləri, kəndlər, su mənbələri və.s var idi. • Yerli əyanlar şəhərin feodal zümrəsi işərisində say hesabı ilə üstünlük təşkil edirdilər. • Şəhərlərdə ticarət kapitalının rolu artırdı (Səfəvi sarayı ticarəti himayə edirdi. Tacirlər isə həmeşə mərkəzi və yerli hakimiyyətin möhkəmlənməsini istəyirdilər). • Şəhərlərdə sənətkarlar və tacirlər mühüm yer tuturdular. • Şəhərlərinin simasını sənətkarlıq müəyyən edirdi. • Şəhərlərin əhalisi əkinçilik və maldarlıqla da məşğul olurdu. • Şəhərə bəylərbəyi, xan və sultan rütbəsi olan – hakim həmçinin məlik başçılıq edirdi. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərinin idarəetmə sistemi aşağıdakı kimi idi: 1. Hakim, məlik – şəhərə başçılıq edirdi. 2. Vəzir - şəhərin maliyyə işlərinin qaydaya salınması və dövlət xəzinəsinin doldurulması səlahiyyətinə malik idi (vəzir dərəcə etibarı ilə bəylərbəyidən aşağı olsa da müstəqil fəaliyyət göstərirdi. O, mərkəzi hakimiyyət tərəfindən təyin edilirdi və birbaşa ona tabe idi). 3. Darğa - şəhərdə asayişi qoruyur, şəriət normalarına riayət olunmasına nəzarət edir, hakim təbəqələrin göstərişlərinə əməl edirdi. 4. Qazı – şəhərdə məhkəmə işlərinə baxırdı (bəzi şəhərlərdə qazının vəzifəsini rütbəcə ondan yuxarı olan şeyxülislam yerinə yetirirdi). 5. Kələntər - şəhərlərdə sənətkar və tacir təbəqəsinə vergi qoyulması, daxili problemlərin qaydaya salınması ilə məşğul olurdu. 6. Naib – şəhərin sənətkarlıq və ticarətin hər bir sahəsində kələntərə kömək edirdi. XVII əsrin ikinci yarısında daxili ticarətdə mühüm rol oynayan şəhərlər Naxçıvan Ordubad Şamaxı Ərdəbil Bakı Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|