Dərslik II hiSSƏ 2
XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərinin idarəetmə sistemi
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərinin idarəetmə sistemi Səyyahlar XVII əsr Azərbaycan şəhərləri haqqında XVII əsr Azərbaycan şəhərləri haqqında osmanlı səyyahı Övliya Çələbi, alman səyyahı Adam Oleari, holland səyyahı Yan Streys və.b məlumatı vermişdir. Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi yazırdı: “Əsrin əvvəllərində olduğu kimi XVII əsrin ikinci yarısında da Gəncə şəhəri Qarabağ bəylərbəyiliyinin iqamətgahı və Qacar sülaləsinə məxsus əyanların məskəni kimi qalırdı”. Alman səyyahı Adam Olearinin məlumatına görə “Şamaxı hər iki tərəfdən ayrıca divarlarla əhatəyə alınmışdı və iki hissədən ibarət olan şəhər idi. Şəhərin şimal hissəsi cənub hissəsindən bir qədər kiçik idi. Burada daşdan hörülmüş beş qapı var idi”. Əsrin ortalarına yaxın Şamaxı azərbaycanlılardan başqa, gürcü, yəhudu, rus və hind tacirlərinin ticarətlə məşğul olduqları ticarət-sənətkarlıq mərkəzi idi. Holland səyyahı Yan Streysin məlumatına görə 1670-ci ildə Şamaxı yenə də tərəqqi etməkdə olan bir şəhər idi. 1683-cü ildə Bakıda olmuş Kempfer şəhər və neft mənbələri haqqında dəyərli məlumat verir. Səyyahın çəkdiyi şəkil Bakı qalasının dördkünc olduğunu göstərir. Ərdəbil şəhəri Səfəvi şeyxlərinin himayəsi sayəsində abadlaşırdı. Bu zaman Ərdəbilə gələn Pyetro dela Valle yazır ki, mənbəyini Savalan dağından alan Balıqlı çayının suyu Ərdəbilin əksər küçələrindən axır və şəhər Venetsiyanı xatırladır. Ərdəbilə gələn digər səyyah – F.Kotovun məlumatına görə, bu şəhər Şamaxıdan böyük idi. Holland səyyahı Y.Streysin məlumatına görə əsrin 70-ci illərində Ərdəbil “özünün böyülküyü və qədimdən qalmış gözəlliyi ilə başqa şəhərlərdən üstün idi”. XVII əsrin birinci yarısında iki dəfə dağıdılmış Naxçıvan şəhəri sonralar müəyyən qədər tərəqqi etsə də, özünün əvvəlki əzəmətinə çata bilmədi. J. Taverniye yazırdı ki, əsrin ikici yarısında bərpa işləri aparılmış, fəqət şəhər xarabalıqlardan xilas ola bilməmişdir. XVII əsrin son rübündə Naxçıvana gəlmiş J.Şarden onu böyük, lakin dağıdılmış şəhər kimi təsvir edir. Sənətkarlıq Şəhər əhalisinin gəlirinin əsas hissəsi sənətkarlıq istehsalı və ticarətlə bağlı idi. Əkinçilik, maldarlıq və bağçılıq əhalinin əksəriyyətinin – sənətkarların və xırda tacirlərin əlavə gəlir mənbəyi idi. XVII sərin ikinci yarısında şəhər təsərrüfatı bərpa olunduqca, əhalisi artdıqca, satış bazarı genişləndikcə Azərbaycanda ayrı-ayrı səntkarlıq məmulatlarının hazırlanması üzrə ixtisaslaşma gedirdi. Ölkədə 44-dən çox sənət və peşə növü mövcud idi. XVII sərin ikinci yarısında yeni istehsal sahələri olan çini qablar və pəncərə şüşəsi istehsalı yaranır, odlu silah istehsalı isə genişlənirdi. Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Ərəş, Mərənd, Xoy, Ordubad mühüm sənətkarlıq mərkəzləri idilər. Şəhərləri iqtisadiyyatda toxuculuq mühüm yer tuturdu. Azərbaycan şəhərləri parça toxuculuğu ilə ixtisaslaşırdı. Alman səyyahı A.Oliari yazırdı ki, Azərbaycanda “… sənətkarların çoxu pambıq və ipək parçalar istehsalı ilə məşğul olan… toxucu, boyaqç və ya bəzəkçi rəssamlar idilər”. Dövrün böyük toxuculuq emalatxanasını xatırladan Şirvanın xam ipəyi və ipək məmulatı beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edirdi. Xam ipək istehsalı sahəsində Şirvan Yaxın və Orta Şərqdə Gilandan sonra ikinci yeri tuturdu. Xam ipək Təbrizdə, Naxçıvanda, Marağada, Gəncədə də hasil edilirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda ən geniş yayılmış sənətkarlıq növlərindən biri xalçaçılıq idi. Xalçaçılıq həm bədii xüsusiyyətlərinə, həm də istehsalın həcminə görə öz inkişafının yüksək səviyyəsinə çatmışdı. Təbriz Azərbaycanın və bütün Şərqin iri xalçaçılıq mərkəzinə çevrilmişdi. Xarici bazarlarda Quba xalçalarına, o cümlədən Abşeron, Qarabağ, Naxçıvan xalçalarına tələbat var idi. Şəhərlərdə metalişləmənin müxtəlif sahələri inkişaf edirdi. Polad, mis, qızıl, gümüş məmulatı istehsalında Azərbaycan ustaları dünya şöhrəti qazanmışdır. Şamaxı və Lahıcda – mis məmulatı, silah və zirehli geyimlər hazırlanırdı. Şəhərlərinin idarəetmə Hakim (məlik) Vəzir Qazi Kələntər Şeyxülislam Naib Darğa 11 Ağacişləmədə daha çox nəzərə çarpan nəccarlıq idi. Nəccarlar (dülgərlər) adətən palıd, fıstıq və.s ağac növlərindən müxtəlif məişət əşyaları düzəldirdilər. XVII əsrin ikinci yarısında yeni yaranan sənət sahələri Sənətkar qrupları Müxtəlif sənətkarlıq məhsulları hazırlayan sənətkarlar – müxtəlif əsnaflarda (sex təşkilatlarında) birləşirdilər. XVII ərin ikinci yarısında Azərbaycanda sənətkarlar əsasən üç qrupa bölünürdü: 1. Fərdi fəaliyyət göstərənlər. 2. Xüsusi təşkilatlarda birləşənlər. 3. İri feodal emalatxanalarında işləyənlər. Fərdi sənətkarlar say üstünlük təşkil edirdi. İlk iki qrupa aid olan sənətkarların feodaldan şəxsi, hüquqi asılılığı yox idi. Lakin onlar müxtəlif inzibati yollarla feodaldan asılı vəziyyətə salınmışdılar. Üçüncü qrup sənətkarlar hüquqi və iqtisadi cəhətdən feodallardandaha çox asılı idilər. Hər bir sənətkar sənət vergisi ilə yanaşı, şəhər əhalisinin aşağı təbəqəsi kimi vergi verməli, mükəlləfiyyətlər daşımalı idi. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda daxili və xarici ticarət XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ticarət inkişaf etməkdə idi. Ticarətin inkişafında şəhərlərin rolu böyük idi. Bu dövrdə ticarət dövriyyəsi və sənətkarlıq istehsalı baxımından Təbriz şəhəri xüsusilə fərqlənirdi. Təbrizdəki “Qeysəriyyə” bazarı Asiyada ən böyük bazar idi. Avropa səyyahları ölkədə hazırlanan dəri məmulatlarının, çini qabların, müxtəlif silahların, ipək və yun parçaların ticarətində ixtisaslaşmış mərkəzlərin adlarını sadalayırdı. XVII əsrdə daxili ticarətdə - Naxçıvan, Ərdəbil, Bakı və Ordubad şəhərləri müstəsna rol oynayırdı. Əmtəə-pul münasibətlərinin zəif inkişaf etdiyi bölgələrdə ticarət həftədə bir dəfgə, əhalinin toplaşdığı həftəbazarda gedirdi. Böyük hərbi əməliyyatlar aparılan vaxtlarda ordubazarlar təşkil olunurdu. Ordubazarda malların qiyməti şəhər bazarlarındakı qiymətlərdən yüksək olurdu. Yerli bazarlarda qiymətlərin səviyyəsi mövsümdən və siyasi vəziyyətdən asılı idi. Yerli hakimlər xalqın narazılığından ehtiyyat etdiyi üçün bazarda qiymətlərin çox artırılmasına imkan vermirdilər. XVII əsrin ikinci yarısında böyük anbarları və dəftərxanaları olan karvansaralar Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə xarici ticarətin mərkəzləri hesab olunurdu. Bu karvansaralarda topdan satış ticarət əməliyyatları aparılırdı. Belə əmliyyatlar karvansaraçının icazəsilə aparılır və xüsusi dəftərlərdə qeyr olunurdu. Bundan başqa karvansaraçı aşağıdakı bir-çox hallara nəzarət edirdi: • Karvansarada qayda-qanunla aparılmasına. • Əmtəənin keyfiyyətinin, onun çəkisinin və miqdarının dürüstlüyünə, razılaşdırılmış qiymətlərə. XVII əsrin ortalarında Azərbaycanın qonşu ölkələrlə, həmçinin Qərblə ticarət əlaqələri canlanmışdı. Bu dövrdə Osmanlılar Azərbaycandan cins atlar və dəvələr almağa çox maraq göstərirdilər. Azərbaycan tacirləri İtaliya və başqa Avropa ölkələri ilə sıx iqtisadi əlaqələr yaratmaq məqsədilə Osmanlı tranzit ticarət yolundan istifadə edirdilər. Məhsullar İstanbul, İzmir, Hələb şəhərlərinə vasitəsi ilə dəniz yolu ilə Avropaya çatdırılırdı. Həmin şəhərlər Avropanın Şərq ölkələri ilə tranzit ticarətində “göndərmə məntəqələri” idi. Azərbaycanla Şərqi Avropa şəhərləri arasında Həştərxan vasitəsilə daimi ticarət əlaqələri yaranmışdı. Şirvandan aparılan ipək, orada xəz dəri, mis, qalay və.s məhsullara dəyişilirdi. Şərqi Avropa tacirləri dəniz yolu ilə Dərbəndə, ordan da Bakıya gəlir, sonra isə İrana keçib cənuba, ordan da Hindistana gedirdilər. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanla Hindistan arasında geniş ticarət əlaqələri yaranmışdı. Bu dövrdə hindlilərin Azərbaycanda ticarət məskənləri olması bunu sübut edir. Bakı, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil və Dərbənddə hind tacirlərinə məxsus karvansaraların tikilməsi də Azərbaycan-ticarət əlaqələrinin genişlənməsini sübut edir. XVII əsrin 80-ci illərində Şamaxıda 200-ə yaxın hind taciri yaşayırdı. Bu dövrdə Azərbaycanda məskən salmış multanı adlandırılan hind tacirləri daha çox fəaliyyət göstərir, Bakının ticarət həyatında xüsusi mövqe tuturdular. Abşeronun Suraxanı kəndində hindlilərin XVII əsrə aid xüsusi atəşpərəstlik məbədi vardı. Hind malları Volqa-Xəzər su yolu ilə Rusiya və Avropaya aparılırdı. Ticarət daşımalarında Bakı, Şamaxı, Şabran Çini qablar Pəncərə-Şüşə istehsalı Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|