Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 XVII əsrin sonunda Səfəvi hökmdarı rus çarının Osmanlı imperiyasına qarşı birgə çıxış etmək təklifinə mənfi münasibətini bildirdi. Bu təklifin qəbul olunmamasına Səfəvilər dövlətinin hərbi potensialının zəifləməsi ilə izah etmək olar. Bu dövrdə Rusiya çarları Xəzər dənizinə Şərq ölkələrinə müdaxilə üçün əsas vasitə kimi baxırdılar. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət Hakim təbəqə - Feodal zümrəsi XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda torpağın sahibi olan hakim təbəqə - feodal zümrəsi hüquqi cəhətdən şərti olaraq üç qrupa bölünürdü: 1. Hərbi feodal əyanlar. 2. İri torpaq sahibləri olan ali rühanilər. 3. Mülki əyanlar. Feodal zümrəsinin birinci qrupuna daxil olan Azərbaycanın hərbi-feodal əyanları da öz növbəsində üç təbəqəyə bölünürdü: 1. Qızılbaş hərbi-feodal əyanları. 2. Qızılbaş tayfasından olmayan yerli türklərdən ibarət əyanlar. 3. Şah qulamları içərisindən çıxmış hərbi sərkərdələr. Feodal zümrəsinin ikinci qrupuna daxil olan ali ruhani təbəqəsinin nümayəndələrinin mövcudluğu əsasən vəqf torpaqlarının idarə edilməsi ilə bağlı idi. Ümumiyyətlə ali ruhani təbəqəsi: • Vəqf torpaqlarını idarə edir və mülki hüquqlara malik idilər. • Mülki işlərə baxılması tamamilə onların əlində idi. • Onlardan şəriət məhkəmələrini aparan seyxülislam, qazı təyin olunurdu. • Şiəliyi yaymaqla ölkədə öz təsirini gücləndirirdilər. • Ölkənin ictimai siyasi həyatın inkişafına kömək edirdilər. • Rühanilərə sədr başçılıq edirdi. Sədr: Ölkənin baş rühanisi hesab edilirdi Şahın nəvvabı-müavinə sayılırdı Feodal zümrəsinin üçüncü qrupuna daxil olan mülki əyanlar içərisində yerli türklərin xüsusi rolu var idi. Qızılbaş əyanları Azərbaycanda yaşamağı və onu idarə etməyi üstün tuturdular. Əyanların mövqeyi daha güclü olan Qarabağda və Şirvanda onların ali nümayəndələri məlik titulu daşıyırdılar. XVI əsr – XVII əsrin birinci yarısında Səfəvilər dövlətində feodal zümrəsi XVII əsrin ikinci yarısında Səfəvilər dövlətində feodal zümrəsi 1. Şah və hakim sülalə üzvləri 2. Yarımköçmə qızılbaş hərbi əyanları 3. Ali şiə ruhaniləri 4. Mülki bürokratiyanın yuxarı təbəqəsi 5. Qədim oturaq əyanlar 1. Hərbi feodal əyanlar. 2. İri torpaq sahibləri olan ali rühanilər. 3. Mülki əyanlar. Kəndli qrupları XVII əsrdə Azərbaycanda cəmiyyətin əsas istehsalçısı və istismar olunan təbəqəsi kəndlilər idi. Bu dövrdə vergi verən kəndlilər (rəiyyət) - əllərində olan torpağın sahəsindən asılı olaraq aşağıdakı qruplara bölünürdülər: • Hampa - İş heyvanı, istehsal alətləri, toxumu olan və feodaldan aldığı torpağı özü becərən kəndlilər idi. • Əkər (rəncbər) - Təsərrüfatsız və yardımçı kənd təsərrüfatı işlərində çalışanlar (gözətçi, çoban, bağban və s.) və məşğuliyyəti olmayan yoxsul kəndlilər idi. • Elat - yaylaq və qışlaq maldarlığı ilə məşğul olan və yarımköçəri həyat sürən əhali idi. Azərbaycan kəndliləri içərisində elatların xüsusi çəkisi var idi. Elatlara aiddir: • Köçəri həyat sürür və orduda qulluq etməli idilər. • Elat başçıları “elxan” titulu daşıyırdı. • Hərbi yürüş elan edilən vaxt hər elat-tayfa süvari qoşun verməli idi. • Hər bir elatın mövqeyi onun verdiyi döyüşçülərin sayına görə müəyyən edilirdi. • Elatlar oturaq təsərrüfatlara nisbətən az miqdarda vergi verir və mükəlləfiyyətlər icra edirdilər. 7 XVII əsrdə elat təsərrüfatlarının hələdə davam etməsinin və onların oturaq həyata keçməsini ləngidən bir çox səbəblər var idi. Həmin səbəblər aşağıdakılar idi: a) Elatlar içərisində patriarxal qalıqların hələ də güclü olması . b) Suvarma şəbəkəsinin bərbad vəziyyətdə olmaslı. c) İrriqasiya tikililərinin çatışmazlığı. d) Suvarılan torpaqların məhdudluğu və.s. Kənd təsərrüfatı XVII əsrin ikinci yarısında da Azərbaycanın iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı əsas yer tuturdu. Bu dövrdə təsərrüfatın əsasını əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi. Cəmiyyətin başlıca vergi verən təbəqəsi isə kəndlilər idi. Onlar feodallara və dövlətə mənsub torpaqlarda əkinçiliklə məşğul olurdular. Azərbaycanda su ehtiyatları və süni suvarma şəbəkəsi də feodalların və dövlətin mülkiyyətində idi. Azərbaycanda demək olar ki, bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirilirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda olmuş türk səyyahı Övliya Çələbi - Təbriz ətrafında buğdanın 7 növü və arpa becərildiyini xüsusilə qeyd etmişdi. Arazın cənub sahilləri, xüsusilə Ərdəbil vilayəti buğda əkini sahələrinin məhsuldarlığı ilə seçilirdi. Azərbaycanda çəltik və paxla əkininə böyük əhəmiyyət verilirdi. Çəltik və paxla Gəncə, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil, Marağa və Naxçıvanda yetişdirilirdi. Əylisli Zəkəriyyə yazırdı: “Marağada Hindistan çəltiyindən də keyfiyyətli çəltik yetişdirildi”. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında pambıqçılıq mühüm yer tuturdu. Övliya Çələbi yazırdı ki, Şirvan, Xoy, Gəncə və Naxçıvanda pambığın 7 növü yetişdirilir. Bağçılıq əhalinin ən böyük gəlir mənbəyi idi. Xəzəryanı vilayətlərdə sitrus bitkiləri, zeytun yetişdirilirdi. Ölkədə müxtəlif üzüm növləri var idi. Fransız səyyahı Şardenin məlumatlarına görə, yalnız Təbrizdə üzüm növlərinin sayı 60-a çatırdı. Övliya Çələbinin yazdığına görə, Şəmaxıda üzümün 7 növü yetişdirilirdi. Azərbaycanda tərəvəzçilik və bostançılıq da geniş yayılmışdır. Şəhərlərin ətrafında bostan bitkiləri yetişdirilən sahələr olurdu. Əldə olunan məhsul yalnız daxili tələbatı ödəyirdi və satışa verilmirdi. Tut, çəkil ağaclarının becərilməsi ilə əlaqədar ipəkçilik Şəkidə, Şirvanda və Qarabağda əhalinin qədim və ənənəvi məşğuliyyət sahələrindən biri idi. Azərbaycanda hələ qədimdən toxuculuqda işlənən və öz keyfiyyəti ilə fərqlənən boyaqotu (qızılboya) becərilirdi. Əsasən Şirvanda geniş yayılmış boyaqotu xarici ölkələrə də ixrac edilirdi. Abşeron ərazisində zəfəran becərilirdi. Zəfəran da qiymətli ixrac məhsullarından biri idi. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın kənd təsərrüfatında yeni bitki növü olan tütün yetişdirilirdi. Bu dövrdə tütün Azərbaycanın əsasən cənub və cənub-qərb torpaqlarında, xüsusilə Marağada becərilirdi. Tütün bitkisini portuqaliyalılar XVII əsrin sonlarında Amerika qitəsindən öz ölkələrinə və oradan da Azərbaycana gətirmişdilər. Əkin üçün yararlı geniş torpaq sahələrinin mövcudluğu şəraitində suyun azlığı keçmiş vaxtlarda olduğu kimi, XVII əsrin ikinci yarısında da Azərbaycanda əkinçiliyin səciyyəvi cəhəti idi. Buna görə də əkinçilikdə süni suvarma mühüm rol oynayırdı. Əkin sahələrinin məhsuldarlığı suvarma vasitələrindən asılı idi. Süni suvarmada çay, bulaq və kəhriz sularından istifadə edilirdi. XVII əsrin ikinci yarısında maldarlıq da inkişaf etməkdə idi. Bu daxili bazarın təlabatını ödəməklə yanaşı xaricə məhsul göndərməyə imkan verirdi. Əhalinin xeyli hissəsi köçmə maldarlıqla məşğul olurdu. Səfəvi şahlarının Qarabağ, Mərənd və Marağada xüsusi at ilxıları var idi. İstanbul-Təbriz-Hindistan ticarət əlaqələrində at və qatır əsas nəqliyyat vasitəsi idi. Səfəvi imperiyasının mövcud olduğu bütün dövrdə dəvədən əsasən yük daçınmasında istifadə edilmişdir. Azərbaycanda arıçılıq da inkişaf etdirilirdi. Arıçılığın ən çox inkişaf etdiyi bölgələr Gəncə və Ərdəbil idi. Torpaq mülkiyyəti formaları XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mövcud olan torpaq mülkiyyəti formaları əvvəlki dövrlərdə olduğundan az fərqlənirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda aşağıdakı torpaq mülkiyyəti formaları mövcud idi: 1. Dövlət torpaqları (divan). 2. Şah və onun ailəsinə məxsus olan torpaqlar (xalisə). 3. Hərbi və mülki xidmət müqabilində verilən torpaqlar (tiyul və soyurqal). 4. Məscidlərə və ruhanilərə məxsus torpaqlar (vəqf). 5. Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar (mülk). 6. İcma torpaqları (camaat). XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda aparıcı mülkiyyət formaları - divan və xalisə idi. Divan torpaqlarından əldə edilmiş bütün gəlirlər dövlət xərclərinin ödənilməsinə sərf edilirdi. Xalisə torpaqlarından əldə olunmuş gəlirlər isə şaha mənsub Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|