Dərslik II hiSSƏ 2
-cü il üsyanı. Gəncə xanlığında ikihakimiyyətliliyə son qoyulması
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
58 1783-cü il üsyanı. Gəncə xanlığında ikihakimiyyətliliyə son qoyulması Gəncə xanlığında ikihakimiyyətlilik zamanı II İrakli və İbrahimxəlil xanın təyin etdikləri nümayəndələr xanlığı soyub talamağa başladılar. Bunun da ağırlığı xalqın üzərinə düşdüyü üçün 1783-cü ildə əhali gürcü çarı və Qarabağ xanlığının buradakı hakimlərinə qarşı üsyan qaldırdı. 1783-cü ildə Hacı bəyin başçılığı ilə Gəncədə başlayan xalq üsyanı nəticəsində: • Gürcü çarı və Qarabağ xanlığının buradakı hakimləri Gəncədən qovuldular • Gəncə xanlığında ikihakimiyyətliliyə son qoyuldu 1784-cü ilin payızında II İrakli rus polkovniki S.Burnaşovun başçılıq etdiyi rus qoşunu ilə birlikdə Gəncəyə hücum etdi. Lakin Dağıstan hakimlərinin köməyi ilə Gəncə xanlığı təcavüzdən xilas oldu. Yerli əyanların bir hisssinin Şuşa qalasında həbsdə olan Məhəmməd xanı yenidən Gəncə taxtında görmək istəyinin həyata keçirməsinə mane olmaq üçün İbrahimxəlil xan onu edam etdirdi. Lakin onun qarqdaşı Rəhim bəy (1785-1786) Şuşa qalasından Gəncəyə qaçaraq hakimiyyəti ələ almağa nail oldu. Bu işdən narazı olan İbrahimxəlil xan və II İrakli 1786-cı ildə Gəncəyə yeni hücum təşkil etdilər və müəyyən məbləğdə xərac ödəməyə razı olan Cavad xan hakimiyyətə gəldi. Müəyyən dövrdə ikihakimiyyətlilik mövcud olmuş xanlıqlar Gəncə xanlığı Cavad xanın dövründə (1786-1804) Sonuncu Gəncə xanı Cavad xanın hakimiyyəti dövrünə aiddir: • 1786-cı ildə Gürcü (Kartili-Kaxetiya) çarlığı və Qarabağ xanlığına ödədiyi xəracı 1795-ci ildə verməkdən imtina etdi. • Kartili-Kaxetiya asılılığa son qoymaq məqsədilə 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar Tiflisə hücum edərkən ona qoşun və ərzaqla yardım etdi. • 1796-cı ildə rus generalı V.Zubovun Cənubu Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana yürüşü zamanı xərac verərək xilas oldu. • 1796-cı ilin noyabrında II Yekaterinanın ölümündən sonra rus qoşununun geri çağırılmasından istifadə edərək, Nadir şahın vaxtında Kartli çarlığına verilmiş Şəmşəddil, Qazax və Borqçalı mahallarını geri aldı (Bu məqsədlə o, gürcü şahzadəsi Aleksandrı himayə etmişdi). • Gəncə xanlığının Gürcüstan və Rusiya münasibətləri kəskinləşdi, rusların Gəncəni tutmaq planı reallaşdı (Gəncə xanlığı ilə Rusiya və Gürcüstan arasında münaibətlərin pisləşməsinin səbəbi xanın Nadir Şahın Kartili çarlığına verdiyi Şəmşəddil, Qazax və Borçalı torpaqlarını geri qaytarmaq məqsədi olmuşdu). Cavad xanın dövründə Kartili-Kaxetiya çarlığından geri alınan Azərbaycan torpaqları Şamaxı xanlığı Gəncə xanlığı Qazax Şəmşəddil Borçalı Xanlıqda bütün hakimiyyət xana məxsus idi Qacarın hücumları zamanı ona qarşı çıxmadılar Nadirin ölümündən sonra yaranmışdı Eyni vaxtda meydana gəlmişdi V.Zubovun yürüşünə məruz qalmışdı Bakı və Gəncə xanlıqları üçün oxşar cəhətlər Mərkəzlərində pul kəsilirdi Varlığına Rusiya tərəfindən son qoyulmuşdu Məlcahət və darğalıq vergiləri toplanılırdı 59 Azərbaycanın Şimali-qərb camaatı, sultanlıqlar, məlikliklər Car-Balakən camaatı Car-Balakən camaatı Azərbaycanın şimal-qərbində qan qohumluğu əlaqələri əsasında yaradılmış beş azad cəmiyyətləri özündə birləşdirən sosial-siyasi qurum idi. Car-Balakən camaatını təşkil edən həmin azad cəmiyyətlər Car, Balakən, Katex, Tala, Muxax və Cənik idi. Car-Balakən camaatında birləşən cəmiyyətlər öz sosial-siyasi quruluşuna görə başqa vilayətlərindən fərqlənirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında Car-Balakən camaatlığının ictimai-siyasi quruluşunun özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi: • Bu cəmiyyətlərin əhalisinin xeyli hissəsini türksoylu avarlar təşkil edirdilər. • Hər bir cəmiyyət camaat adlandırılan bir neçə kənd icmasından ibarət idi. • Kənd icmasını ağsaqqalar idarə edirdilər. • Cəmiyyətdə rühanilərin nüfuzu yüksək idi. • Ruhanilər məhkəmə işlərində şəriət qanunlarına əsaslanırdılar. • Camaatlığın ali orqanı qərarları qanun qüvvəsinə malik olan xalq yığıncağı idi. Car-Balakən camaatlıqlarında ali orqan olan xalq yığıncağının fəaliyyətinə aşağıdakılar daxil idi: 1. Xalq yığıncağında yaşlılarla bərabər həddə buluğa çatmış oğlanlar da iştirak edə bilərdi 2. Xalq yığıncağında cammatın bütün daxili və xarici məsələlər, həmçinin müharibə və sülh məsələləri müzakirə edilirdi. XVIII əsrin 50-ci illərində Car-Balakən camaatı Şəki xanlığından asılı vəziyyətə düşmüş, yalnız XVIII əsrin sonlarında müəyyən müstəqillik əldə etmişdi. XVIII əsrin II yarısında Car-Balakən camaatlığının icimai-siyasi quruluşunun xüsusiyyətləri Sultanlıqlar XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın şimal ərazisində Qazax, Şəmşəddil, Ərəş, Qəbələ, İlisu sultanlıqları mövcud olmuşdur. Nadirin tacqoyma mərasimindən sonra onun şah seçilməsinə qarşı çıxdığına görə Ziyadoğluları cəzalandırmaq üçün Azərbaycanın Qazax, Şəmşədil və Borçalı ərazilərini Kartli çarı Teymuraza vermişdi. Nadir şahın ölümündən xeyli sonra, yəni XVIII əsrin sonlarında ayrı-ayrı qurumlar olan Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları yarandı. Qazax sultanlığına aiddir: • Azərbaycanın şimal-qərbində xırda torpaq sahibliyi idi. • Səfəvilər dövründə sultanlığın ərazisi Qarabağ bəylərbəyiliyindən asılı olmuşdu. • Hakimlərin irsi hakimiyyətə malik sultan titulu daşıyırdı. • Burada Qazax tayfası yaşayırdı. QEYD: Qazax tayfası türksoyulu tayfa olub, XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarında məskunlaşmışdılar. XVIII əsrin əvvəllərində isə onların bir hissəsi Qarabağa köçürülmüşdü. Şəmşəddil sultanlığına aiddir: • Azərbaycanın şimal-qərbində xırda torpaq sahibliyi idi. • Zəyəm mahalı, və ondan qərbdəki ərazini əhatə edirdi (Bu vilayət Zülqədər tayfasının bir qolu olan Şəmşəddil tayfasının irsi vilayəti hesab olunurdu). • Səfəvilər dövründə sultanlığın ərazisi Qarabağ bəylərbəyiliyindən asılı olmuşdu. • Hakimlərin sultan titulu daşıyırdı. • XVIII əsrin əvvəllərində Şəmşəddil tayfasının başçısı Səlim xan Səfəvi qoşununun köməyi ilə Ahalsixini Osmanlılardan alıb öz ərazisinə qatmışdı. Qəbələ sultanlığına aiddir: • XVIII əsrin ortalarında yaranmışdı. • Şimaldan Böyük Qafqazın cənub yamacı, şərqdən Göyçay, qərbdən Əlican çayı ilə əhatələnmişdi . • XVIII əsrin 50-ci illərində müəyyən imtiyaza malik olmaqla, bilavasitə Şəki xanlığına tabe idilər. • XVIII əsrin sonlarında Qəbələ mahal adlanır, onu Şəki xanının naibləri idarə edirdilər. Camaatlıqda ruhanilər əhəmiyyətli rol oynayırdı Camaatlıqda aıi orqan xalq yığıncağı idi Camaatlıq ağsaqqallar tərəfindən idarə olunurdu Məhkəmə işlərində şəriət qanunlarına əsaslanırdı Hər bir cəmiyyət camaat adlandırılan kənd icmasından ibarət idi Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|