Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Aparıcı proseslər kökündən dəyişir: quru vilayətlər üçün xarakterik olan az miqdarda atmosfer yağmurlarının suları əvəzinə tarla çox miqdarda su qəbul edir. Bunun nəticəsində torpağın əsas su rejimi, o cümlədən kimyəvi birləşmələrin miqrasiya şəraiti, sonra isə torpağın fiziki xassələri dəyişir. İrriqasiyanm yüksək inkişafı zamanı ayrı-ayrı tarlaların və ya suvarma sistemlərinin dərin ekoloji dəyişkənliyə uğraması ilə yanaşı, bu proses eyni zamanda çay hövzələrini, o cümlədən iri çay hövzələrini (məs. Nil, İColorada, Amudərya, Kür) də əhatə edir. Təcrübələr göstərir ki, suvarma təsiri altında olan bütün ərazilər - su (göl) hövzəsi, suvarma sistemi və ya tarlalar deqradasiyaya məruz qalır, ona görə daim onların davamlığma yönəldilən tədbirlərin aparılması və nəzarət tələb olunur. Təbiət heç nəyi havayı vermir: o, nə qədər pozulmağa məruz qalarsa, əvəzinə bir o qədər haqqını ödəməyi tələb edir. İrriqasiyanm əsas vəzifəsi torpaq qatında bitkinin inkişafı üçün labüd olan optimal rütubətliyi saxlamaqdır. Suvarma dünyada əsas su istifadəçisi olub, bütün istifadə olunan suyun 80%-ni təşkil edir. Əsas problemlərdən biri istifadə edilən su resursunun az effektli olmasıdır. Tarla və ya suvarma sistemi üçün faydalı təsir əmsalı (f.t.ə.) bitkinin istifadə etdiyi suyun verilən suya olan nisbətidir. Bu vahid bir çox şəraitdən asılı olaraq çox dəyişir, f.t.ə. adətən 0,4-0,6 arasında, bəzən hətta daha aşağı olur. Sudan effektsiz istifadənin bir çox səbəbləri var. Onlardan ən əsası sudan istifadə qiymətinin (əgər varsa) onun sosial qiymətindən çox aşağı olmasıdır. Bir çox ölkələrdə suvarma üçün istifadə olunan su pulsuzdur və ya suvarma sistemini saxlamaq üçün sərf olunan dəyərdən dəfələrlə azdır. Bunun nəticəsində su resursu qorunmur və dünyanın bir çox suvarma sistemində sudan hədsiz istifadə edilir. Bitki üçün sudan tələb olunan qədər deyil, qeyri mütənasib yüksək istifadə olunması əlverişsiz ekoloji problemlər yaradır. Bunun əsas səbəbi drenajın kifayət qədər effektli olmaması və ya yoxluğu şəraitində həddən artıq suyun verilməsi nəticəsində qrunt suyunun səviyyəsinin qalxmasıdır. Bu isə ərazini su basmasına və ya bataqlaşmaya səbəb olur. Bundan.başqa torpaqdan yuyulub aşağı qatlara aparılan duzlar qrunt suyunun tərkibindəki duzlarla birlikdə torpaq profili boyu qalxaraq əkinçilik üçün olduqca əlverişsiz proses sayılan - torpağın təkrar şorlaşması baş verir. Əgər tarla və suvarma sistemi səviyyəsində irriqasiyanm əsas ekoloji problemi bataqlaşma və şorlaşmadırsa, çay hövzəsi səviyyəsində həll olmuş duzların axınının çoxalmasıdır. N.F. Qlazovskiyə görə dünyada suvarılan torpaqlardan drenaj suları vasitəsilə axıdılan duzların cəmi ildə 2
milyard ton təşkil edir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, dünyanın təbii çay axınları ilə aparılan həll olan maddələrin miqdarı ildə 3 mld. ton təşkil edir. Suvarmanın inkişafı xüsusilə tropik ölkələrdə adətən bir sıra sosial problemlərlə də nəticələnir. Onlardan ən mühüm problem maly^ıriya, şistomatoz və onkoserkoz xəstəliklərinin daşıyıcılarının artmasıdır. Suvarılan massivlərin effektsiz idarə olunmasının digər nəticəsi içməli suların keyfiyyətinin pisləşməsi və yaşayış məntəqələrini su basması (bataq- laşma) sayılır. Suvarmanın ekoloji problemləri irriqasiyanın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını tələb edir. Bura yalnız suvarma sisteminin tikilməsinə və istismarına çəkilən xərclər deyil, həm də ətraf mühitin vəziyyətinin pisləşməsinə, ekoloji məsələlərin və sosial-iqtisadi problemlərin həllinə çəkilən xərclər daxil edilməlidir. İrriqasiyanın belə tam dəyərini hesablamaq çətin olsa da suvarma sistemi layihələrinin həqiqi effektivliyini qiymətləndirməyə kömək edərdi. Suvarılan ərazilərdə qida maddələrinin tarazlığının pozulması müşahidə olunur. Bitkilərə fasiləsiz olaraq qida elementlərinin daxil olması torpaqda üzvi maddələrin ehtiyatının, hər şeydən əvvəl humusun artması və üzvi maddələri minerallaşdıran mikroorqanizmlərin faydalı qrupunun aktiv fəaliyyəti ilə bağlıdır. Mikroorqanizmlər üçün torpağın optimal nəmliyi adətən bitki üçün optimuma yaxın olur. Odur ki, bitki üçün torpaqda optimum rejim yaratmaqla mikroorqanizmlərin miqdarının və fəaliyyətinin artmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində üzvi maddələrin, o cümlədən humusun parçalanma prosesini sürətləndirir. Belə şərait, həm də üzvi maddələrin və mineral qida elementlərinin bolluğu şəraitində mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsulu olan yeni humusəmələgəlmə prosesinə və onun sürətlənməsinə səbəb olur. Beləliklə, suvarma şəraitində torpaqda eyni zamanda bir-birinə əks iki proses - sürətli parçalanma və yeni humusun və digər üzvi maddələrin əmələ gəlməsi baş verir. Bu proseslərin dominanthğı meliorasiya və aqrotexniki şəraitdən asılıdır. Suvarma prosesi torpağın aqrokimyəvi xassələrinin dəyişməsinə səbəb olur, bununla yanaşı, həm də torpağın fiziki vəziyyətinə təsir göstərir. Suvarma prosesində torpaq suvarma suyu ilə gətirilən lillə zənginləşir, qismən şum qatından lilin aşağı qatlara yuyulması müşahidə olunur. Suvarma suyu xırda hissəcikləri yuyaraq irriqasiya eroziyası yaradır, bu, suvarma suyunun axını güclü olduqda hətta az meyillikdə sahədə də baş verir. Bu zaman humus və bitki üçün mənimsənilən qida elementləri də yuyulub aparılır. İrriqasiya eroziyası az meyilli sahələrdə baş verdiyi
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|