Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
olunur, onlar isə redusentlər və ya destruktorlara parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, fosfatlar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yenidən avtotroflar tərəfindən istifadə olunur. Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axını (adambaşına sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və mexaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi. XIX
əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzində ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağaclar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu. Bir insan tərəfindən istifadə olunan enerjinin ümumi miqdarı (22000 kkal/sutka), insanın neolit dövründə istifadə etdiyi enerjidən cəmi iki dəfə (sutkada 10000 kkal-ə qədər) artıq təşkil edirdi. Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə - homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyişməsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi. XX
əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalının artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanın (monokultura, yüksək məhsuldar mühafizə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və külək eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanın kasatlaşması, meşəlik faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur. XIX
əsr və XX əsrin birinci yarısında aktiv məskunlaşma başladı və planetin münbit torpaqları zəbt edildi. Antropogen təsirlərdən nisbətən «azad» ərazilər mənimsənilməsi çoxlu vəsait tələb olunan olduqca mürəkkəb şəraitdə yerləşir, bura həmçinin biosferin ekoloji funksiyasının stabilliyini qoruyub saxlayan ərazilər, məsələn, tropik meşələr. Milli parklar və qoruqlar aiddir. XX
yaradılan aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini məlumatlar təqdim edildi. O, bununla yanaşı, ayrı-ayrı təbii sistemlərin tərkibinin potensialı da müzakirə olunurdu (cədvəl 8.1). Bütövlükdə planetimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi maddələrin nəzəri maksimum məhsulunu ildə 330 mlrd, ton qəbul etmək olar.
Günəş enerjisi Karbon-2 , . oksid
-.'O-Su Günəş
enerjisi V /
:0: Karbon-2 Su oksid İnsanın
biokütləsi
Kənd təsərrüfatı sahəsi insanın
biokütləsi Şəkil 8.1. Kənd təsərrüfatı istehsalının yaranması və inkişafı nəticəsində insan və biosfer arasında nisbətin dəyişməsi, a - ovçuluq və meyvə və s. yığma dövrü; b) aqrokultur dövrü (Braun, 1972) Maksimum məhsul əldə etmək üçün kənd təsərrüfatı ekosistemləri inkişaf etdikcə, Yer üzərində təbiətə təsirlər daim artır. Əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi, çoxlu miqdarda qida maddələri tələb edən yüksək məhsuldar bitkilərin və sortlann tətbiqi təbii proseslərin kəskin pozul 152 masına səbəb olur. Əsaslandırılmamış əkinçilik üsulları və əkinçilik sistemi səhralaşmaya yol açır; torpaqdan səmərəsiz istifadə olunması, torpağın mühafizə texnologiyasına riayət edilməməsi nəticəsində torpaq eroziyası və münbitliyin itirilməsi; suvarılan ərazilərin şorlaşması və ba- taqlaşması; torpağın üst horizontlarmın hədsiz bərkiməsi sayəsində strukturunun dəyişməsi; uzun müddət yalnız bir bitki növünün becərilməsi nəticəsində təbii landşaftların bioloji müxtəlifliyinin aşağı düşməsi; suvarma məqsədilə sudan intensiv istifadə olunması ilə əlaqədar sutop- layan horizontlarda suyun azalması (tükənməsi) sayəsində yeraltı suların defisitliyinin artması; kənd təsərrüfatı sahələrindən daxil olan pestisid qalıqları və nitratlarla səth və yeraltı suların çirklənməsi; kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məskənlərinin və yaşayış yerlərinin dağılması nəticəsində vəhşi heyvanların məhv olması və s. Son onilliklərdə bir çox hallarda ekoloji məhdudlaşmaya yüksək səviyyədə diqqət yetirilir. Vacib problemləri həll edərkən təbii və fasiləsiz proseslərə yol verilən müdaxilənin həddini nəzərə almaq lazımdır. Aqroekosistemin süni vasitələrlə «doldurulmasının» uğurlu olmasını formalaşdırmaq meyli onun təbii potensialının tükənməsini pərdələmək deməkdir. Məsələn, mineral gübrələr müxtəlif bitkilərin davamlı istehsalının təmin edilməsində uzunmüddətli vasitə ola bilməz, belə ki, ondan geniş istifadə edilməsi mühüm torpaq ehtiyatının istifadəsini intensivləş- dirərək, bununla da, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olur, humusun miqdarının xeyli azalması bunu təsdiq edir. XX əsrin ikinci yarısının xarakterik xüsusiyyəti «yaşıl inqilab»ın nəticəsində - yüksək məhsuldar taxıl sortlarının tətbiqi, mineral gübrələrin yüksək dozada istifadəsi, iqtisadi cəhətdən bitki mühafizəsi vasitələrindən (lakin ekoloji baxımdan təhlükəli) istifadəsi hesabına kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində bioloji məhsuldarlığın (məhsulun) xeyli artması idi. Bunun nəticəsində 1950-1970-ci illərdə əsas qida məhsulu sayılan taxıl hasilatı əhəmiyyətli dərəcədə çoxaldı. Lakin 1980-ci ilin əvvəlindən başlayaraq bu artım göstəricisi dayandı. Bu, təbiətdən istifadənin ene- rgetik (enerji) effektliyinin azalması qanununun təsirinin əks olunmasıdır (Reymers, 1990). 1970-1990-cı illərdə kənd təsərrüfatının effektivliyini xarakterizə edərək, alimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, sərf olunan iqtisadiyyat şəraitində əlavə qoyulan enerji, nəinki çəkilən xərci ödədi (qaytardı), hətta «mənfi enerjiyə» keçərək torpağın, və yem sahələrinin dağılmasına gətirib çıxardı. Son va.xtlar istehsal olunan məhsluun keyfiyyəti xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|