Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

Aqroekosistemin  ümumi  qəbul  olunmuş  ləsnifalı  olmadığından  FAO 

tərəfindən  istifadə  edilən  əkinçilik  strukturunun  məlum  ayrılmış  tiplərin 

təsnifatı yerinə yetirilir. Bu təsnifata uyğun olaraq torpaqdan istifadənin beş 

növü ayrılır, hər bir növ üzrə aqroekosistemlərin təsnifatı verilir: 

1.

 

Əkinçilik  aqroekosistemi  və  ya  tarla,  torpaqdan  istifadə  -  dəmyə, 

suvarılan aqroekosistemləri (taxıl, paxlalılar, yem, tərəvəz, bostan, texniki və 

dərman bitkiləri) rotasiyası. 

2.

 

Plantasiya 

- 

bağ  kimi  torpaqdan  istifadə  -  plantasiya 

aqroekosistemləri  (çay  kolları,  kakao  ağacı,  kofe  ağacı,  şəkər  qamışı),  bağ 

ekosistemləri (meyvə bağları, giləmeyvəlik, üzümlük). 

3.

 

Otlaq  kimi  torpaqdan  istifadə  -  otlaq  aqroekosistemi  (köçürmə 

otlaqları;  tundra,  səhra,  dağ;  meşə  otlaqları;  yaxşılaşdırılmış  otlaqlar; 

biçənəklər; mədəniləşdirilmiş çəmənlər). 

4.

 

Qarışıq  torpaqdan  istifadə  -  qarışıq  aqroekosistemlər,  torpaqdan 

istifadənin  bir  neçə  növünün  eyni  nisbətdə  və  uyğun  (əlaqəli)  istifadəsi, 

həmçinin, həm birinci (ilkin), həm də ikinci (təkrar) bioloji məhsulun alınması 

proseslərini səciyyələndirir. 

5.

 

İkinci  (təkrar)  bioloji  məhsulun  istehsalı  məqsədilə  torpaqdan 

istifadə  - aqrosənaye aqroekosistemi; süd, ət,  yumurta və digər məhsulların 

intensiv «sənayeləşdirilmiş» istehsalı əraziləri. 

Enreji daxil etmək üzrə insan və heyvanın əzələ gücü şəklində enerji əlavə 

etməklə sənayedə əvvəlki aqroekosistemlər ayrılır. Bu aqroekosi- stem tipi, bir 

qayda  olaraq,  təbii  ekosistemlərlə  hormoniya  yaradaraq  Asyia,  Afrika  və 

Cənubi  Amerika  ölkələrində  geniş  əkin  (şum)  torpaq  ərazilərini  əhatə  edir. 

Sənayedən  əvvəl  aqroekosistem  tipinə  hər  il  210^Dj/ha,  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə  intensiv  mexanikləşdirilmiş  aqroeko-  sistemlərə  isə  20J0’^Dj/ha 

əlavə enerji daxil olur. 

B.

 

M.Mirkin  tərəfindən  hazırlanmış,  R.M.Qazıəhmədov  və  L.Q.Na- 

umova  (1996)  tərəfindən  dəyişdirilmiş  aqroekosistemlərin  əsas  tiplərinin 

xarakteristikası 8.2 saylı cədvəldə verilir. 

Aqrosistem törəmələrinin (tiplərinin) formalaşması, inkişafı və istismarı 

prosesində torpağın münbitliyi və onun bərpasının nəzərə alınması vacibdir. 

Aqroekosistemin üç baza tipini ayırmaq olar; təbii tutumlu, təbiəti mühafizə və 

təbiəti  yaxşılaşdırma.  Təbii  tutumlu  aqroekosistemlər  təbii  münbitliyin  tam 

olmayan bərpası ilə səciyyələnir, bu, onun səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb 

olur. Aqroekosistemin təbiəti mühafizə tipi üçün təbii münbitliyin sadə bərpası 

səciyyəvidir, bunun sayəsində onun səviyyəsi saxlanılır. Təbiəti yaxşılaşdırma 

aqroekosistem  tipi  onun  geniş  bərpa  olunmasına  və  təbii  münbitliyin 

yüksəlməsinə yönəldilir. Son vaxtlar təbii tutumlu aqroekosistemlər üstünlük 

təşkil edir. 

157 

---

Aqroekosistemlərdə gedən fiziki-kimyəvi proseslər, məlum olduğu kimi, 

antropogen tənzimləmə nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Hətta sadə 

aqrockosistemlərin təbii ekosistemlərdən fərqi becərilən məhsulun tərkibində 

toplanan  qida  maddələrinin  məhsulla  çıxarılmasıdır.  Bu,  aqroekosistemin 

aydın-aşkar fərqli əlamətidir, lakin bu yeganə fərq deyildir. Humus ehtiyatı ilə 

qiymətləndirilən torpağın münbitliyi aqroekosistemin təkcə başlıca iqtisadi və 

ekoloji  xarakteristikasını  təyin  etmir,  humusun  miqdarının  azalması  faydalı 

mikrofloranm  (o  cümlədən  «torpaqtəmizləyən»)  inkişaf  şəraitini  pisləşdirir, 

torpaqdaxili  enerjinin,  qida  mineral  elementlərin  itrilməsinə,  yuyulma 

proseslərinin güclənməsinə səbəb olur. 

Cədvəl 8.2 

Aqrockosistemlərin əsas tiplərinin ümumiləşdirilmiş xarakteristikası 

(Qazıəhmədov, Naumova, 1996) 

Antropogen 

energe- tik 

subsidiyanın 

ölçü üzrə 

qrupları

 

Məh

 

sul

 

darlıq

 

Adap-

 

tiv-liyin

 

dərəcəsi

 

İxtisas

 

laşma

 

Maddə və enerji 

axımının sxemi

 

Sestayninqin taktikası

 

1

 

2

 

3

 

4

 

5

 

6

 

 

 

 

Bitkiçi

 

lik

 

Çəmən Şum->

 

Torpağın  dincə  qoyulma 

mərhələsi 

müddətinin 

kifayət 

qədər 

təmin 

olunması

 

Ekstensiv

 

(aşağı

 

a.e.s.)

 

Aşağı

 

Yüksək

 

Hey

 

vandar

 

lıq

 

Çəmən -> Mal- 

qara->- <-

 

Yem 

sahəsinin 

məhsuldarlığı 

ilə 

mal-qaranın 

sayı 

arasındakı  balansın  təmin 

olunması

 

 

 

 

Kom

 

pleks

 

<-

 

 -- 

—

 

Şum  sahəsi,  çəmən  və 

mal-qaranın 

sayı 

arasındakı  balansın  təmin 

olunması

 

 

 

 

Bitkiçi

 

lik

 

Şum ->

 

Ot 

və 

siderat 

səpin 

dövriyyəsinin tətbiqi

 

İntensiv

 

(yüksək

 

Yük

 

sək

 

Aşağı

 

Hey

 

vandar

 

lıq

 

Şum ->Mal- qara->

 

<-

 

Peyinin atilizasiyası

 

a.e.s.)

 

 

 

Kom

 

pleks

 

<-Şum -^Mal- 

qara—>

 

<-

 

« ----- »

 

158 

---