Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 13.6
b. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 5-10%-ni təşkil etdikdə torpağın aqrofiziki xassələri pisləşir. Bunun qarşısını almaq üçün torpağın yüksək aqrotexniki qaydalarla becərilməsi, növbəli əkinin düzgün tətbiq edilməsi vacibdir; C. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 10-20%-ni təşkil etdikdə torpaqda yüksək şörakətlilik yaranır, torpağın aqrofiziki xassələri kəskin surətdə pisləşir. Bitkilərin məhsuldarlığı da xeyli aşağı düşür. Bununla mübarizə etmək üçün kimyəvi meliorasiya tətbiq olunmalıdır; d. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 20-40%-ə qədəri olduqda torpağın şörakətlilik dərəcəsi öz yüksək həddinə çatır, onun münbitliyi kəskin şəkildə azalır, təbii olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına şərait qalmır. Şorakətliyin yaranması prosesində torpaqda olan üzvi maddələr suda asan həll ola bilən formalarda suyun təsiri ilə üst qatlardan aşağı qatlara yuyulur, əkinaltı qatda bərkimə baş verir, torpağın su və hava xassələri pisləşir və belə torpaqların strukturu tədricən pozulur. Bu cür torpaqlar nəm halda yapışqanlı olub, çox gec quruyur, quru halda isə çox bərk olur və qaysaq əmələ gətirir, səthi çat-çat olur, onu yumşaltmaq, becərmək üçün böyük zəhmət tələb olunur. Belə torpaqlar adətən quru və isti iqlim şəraitinə malik olan bozqır, yarımsəhra və səhra torpaqları arasında ayrı-ayrı ləkələr şəklində yayılmışdır. V.R.Volobuyev (1953) Kür-Araz düzənliyində şorakətliyin əmələ gəlməsinin dörd yolunu göstərmişdir: 1.
Torpaqəmələgəlmə və aşınma proseslərində torpaq məhlullarının natrium ionları ilə zənginləşməsi nəticəsində baş verən elüvial şorakətləşmə; 2.
yuyulma və delüvial yolla əmələ gələn şorakətləşmə; 3.
Qrunt sularının kapilyar təsiri nəticəsində şorlaşmadan əvvəl əmələ gəlmiş şorakətləşmə; 4.
şorakətləşmə. Kür-Araz ovalığında şorakət torpaqlar əsasən Muğan və Salyan (M.R.Abduyev, 1960, 1961) düzlərində, Şirvan düzünün qərbində. Kür sahili zonada. Mil düzünün cənub və şimal hissələrində yayılmışdır. Şo- rakətli torpaqlar Antipov-Karatayevə görə (1953) udulmuş natriumun miqdarından asılı olaraq aşağıdakı kimi səciyyələnir (cədvəl 13.5). Qeyd etmək lazımdır ki, respublika ərazisində təsadüf olunan şorlaşmış şorakət torpaqlar öz növbəsində neytral və qələvi (sodah) olaraq iki qrupa ayrılır. Bütün sodah şorlaşmış torpaqlar bu və ya digər dərəcədə şorakətli olur.
Cədvəl 13.5 Şorakətləşmiş torpaqların təsnifatı Şorakətlilik dərəcəsi Na, %-lə Şorakətləşməmiş torpaqlar
Zəif şorakətli torpaqlar 5-10 Orta şorakətli torpaqlar 10-15 Şiddətli şorakətli torpaqlar 15-20 Şorakətli torpaqlar >20 Sodalı şorlaşmış torpaqlar əsasən Qarabağ düzündə yayılmışdır. Belə torpaqlara Mil və Muğan düzlərində də ləkələr şəklində rast gəlinir. Bununla yanaşı respublikada maqnezium mənşəli şorakət torpaqların da (R.H.Məmmədov, 1975) mövcudluğu məlumdur. Bu torpaqların da öz xüsusiyyətləri vardır (cədvəl 13.6.). Cədvəl 13.6 Torpaqların və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının uducu kompleksindəki maqnezium kationunundan asılılığı (R.H.Məmmədov) Maqnezium udulmuş
əsasların cəmindən %-lə Şorakətlik dərəcəsi Dispers- lik
dərəcəsi Şişmə
faizi Suyun
torpağa hopması, mm/saat Buğdanın məhsuldarlığı, s/ha
20-dən az şorakətsiz 20-dən az
5-10 200-500
30-dan çox 20-30
zəif şorakətli 20-30 5-10
100-200 20-30
30 T 40 orta şorakətli 30-40 10-15
30-100 10-20
40-50 şiddətli şorakətli 40-50
10-20 20-60
5-10 50-dən çox şorakət 50-dən
çox 20-dən
çox 30-dan
az 5-dən az Torpağın uducu kompleksində maqneziumun miqdarı udulmuş əsasların cəminin 20%-dən az olarsa, belə torpaqlar maqnezium şora- kətsiz, 20-30% olarsa, zəif maqnezium şorakətli, 30-40% olarsa, orta maqnezium şorakətli, 40-50% olarsa, şiddətli maqnezium şorakətli və >50% olarsa, maqnezium şorakət adlanır (cədvəl 13.6). Şorakətləşmə prosesində torpaqda yarıqlar (çatlar) əmələ gəlir və ayrı-ayrı sütunvari struktur parçaları yaranır. Prosesin getmə dərəcəsin
dən asılı olaraq sütunvari qatlar müxtəlif dərinlikdə yerləşir və orada becərilən bitkilərə də müxtəlif təsir göstərir. M.R.Abduyev 0968) Azərbaycanda yayılımış şorakət torpaqların, sütunvari struktur qatın yerləşdiyi dərinliyə görə aşağıdakı üç növünü göstərmişdir: qaysaqlı şorakət torpaqlar; orta sütunvari şorakət torpaqlar; dərin sütunvari şorakət torpaqlar. Şorakət torpaqların əmələgəlmə şəraiti və xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onları yaxşılaşdırmaq və münbitliyini artırmaq məqsədilə əsasən aşağıdakı üsullardan istifadə olunur. 1. Kimyəvi meliorasiya üsulu. Bu halda torpağın uducu kompleksində olan natrium ionuna və torpağın qələviliyiıiə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorantlar verilir;
tətbiq edilir (dərin şum və plantaj vasitəsilə gips və kalsium- karbonat olan qatlardan istifadə edilir, onların həll olunması təmin edilir). Şorakət torpaqların kimyəvi üsulla meliorasiyası iki mərhələdən, fazadan ibarət olmaqla aparılır: —
meliorasiyanın kimyəvi fazasında uducu kompleksdə olan natrium ionunu kalsium ionu ilə əvəz etmək və torpaq məhlulunun qələviliy- ini ləğv etmək məqsədilə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorant verilir. Bundan sonra torpaqda əlverişli struktur yaranır, torpağın su-fiziki xassələri xeyli yaxşılaşır, torpaqda gedən mikrobioloji proseslər intensivləşdiyindən münbitlik tədricən artmağa başlayır. —
uducu kompleksindən sıxışdırılan natrium kationu arasında gedən mübadilə nəticəsində torpaq məhlulunda əmələ gələn kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərli duzların (əsasən Na
S
) artıq miqdarı su vasitəsilə yuyulub torpaqdan kənar edilir.
Bir sıra meliorantlar tətbiq etməklə Şirvan və Qarabağ düzlərinin şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlarında çoxsaylı variantlarla təcrübə N.K.Mikayılov (2000) tərəfindən aparılmışdır. Təcrübə nəticələrinin araşdırılması gipslə peyinin müvafiq olaraq 15 və 40 t/ha dozalarla birlikdə, sulfat turşusunun 10 t/ha dozada və kimyəvi tullantılarının 10-20 t/ha dozada tətbiqi tövsiyə olunmuşdur. Hazırda bir sıra aktiv meliorantlardan istifadə etmək qaydaları işlənib hazırlanmışdır (K.H.Teymurov, 1972, N.K.Mikayılov, 2000 və b.). Bunlardan turşu məhlullarını, yeni kompleks birləşmələri, CaCh, Ca(N
)
, gəcin və turşunun birlikdə verilməsini və s. göstərmək olar. Şorakət torpaqların meliorasiyasında aqrobioloji kompleksin tətbiqində əsas məqsəd şorakətaltı torpaq qatının kalsium duzlarını əkin qa 302 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|