Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
84 
 
 
 
Elektrik cərəyanı yüklü zərrəciklərin nizamlı hərəkəti olduğundan maqnit sahəsi 
cərəyana təsir etməklə, hərəkətdə olan bu yüklü zərrəciklərin hər birinə təsir etmiş 
olur. Beləliklə, Amper qüvvəsinə hərəkətdə olan hər bir zərrəciyə təsir edən qüvvə-
lərin cəmi kimi baxmaq olar.  
• Maqnit sahәsinin hәrәkәt edәn yüklü zәrrәciyә tәsir qüvvәsi Lorens qüvvәsi 
adlanır.  Bu ad Niderland fiziki Hendrik Anton Lorensin şərəfinə verilmişdir. 
 
 
Lorens qüvvәsi. Lorens qüvvəsinin modulunu 
 
düsturundan  müəyyən  etmək  olar.  Burada 
Amper  qüvvəsi, 
N
  –  düz  naqilin 
maqnit  sahəsində  yerləşən  l  uzunluqlu  hissəsindəki  sərbəst  yüklü  zərrəciklərin 
ümumi sayıdır. Əgər bir zərrəciyin yükünün modulu q, zərrəciklərin ümumi yükünün 
modulu isə 
·  olarsa, naqildəki cərəyan şiddəti 
 -nə bərabər olar. Burada t 
– yüklü zərrəciyin naqilin l uzunluqlu hissəsini keçməsinə sərf etdiyi zamandır (
d
). 
Bu halda alarıq: 
. 
Burada  

 olduğunu nəzərə aldıqda, Lorens qüvvəsinin modulunu təyin etmək 
üçün lazım olan düstur alınır: 

. 
Burada 

  maqnit  sahəsində  nizamlı  hərəkət 
edən yüklü zərrəciyin orta sürəti, 
 – maqnit sahə-
sinin induksiya vektoru 
 ilə sürət vektoru 

 ara-
sındakı bucaqdır. Yüklü zərrəcik  maqnit sahəsinə 
3. Maqnitin əvvəlcə bir qütbünü, sonra isə digər qüt-
bünü boruya yaxınlaşdırın və yüklü zərrəciklər se-
linin hərəkətini izləyin (
b 
və
 c
). 
Nəticəni müzakirə edin: 
● Havası seyrəldilmiş borunun elektrodlarında yüksək 
gərginlik verdikdə, orada hansı zərrəciklər seli ya-
randı? 
● Nə üçün maqnitin qütblərini hərəkətdə olan zərrəciklər selinə yaxınlaşdırdıqda onun 
hərəkət istiqaməti dəyişdi? 
● Maqnitin hansı qütbü hərəkətdə olan zərrəciklər selinə cazibə, hansı qütbü isə itələmə 
xarakterli qüvvə ilə təsir etdi? Bu təsirin Amper qüvvəsi ilə əlaqəsi varmı? 
 
Araşdırma
1
• 
Fizikanın elektrodinamika və optika sahə-
lərinin inkişafında böyük xidmətləri olmuş-
dur.  O,  maddә quruluşunun elektron nәz-
әriyyәsinin banisidir. 
Hendrik Anton Lorens  
(1853 - 1928) 
Niderland fiziki 
(c) 
(d) 
LAYİHƏ

---

 
 
2 
85 
 
•   II  fəsil  •  
Maqnit sahəsi
•
induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil  olarsa,  Lorens qüvvəsi  mak-
simal qiymət alır: 
 

. 
 
Lorens qüvvəsi   və 

 vektorlarına perpendikulyardır və onun istiqaməti sol әl 
qaydası ilə təyin olunur: 
 
Lorens qüvvәsi üçün sol әl qaydası: sol әli maqnit 
sahәsindә elә tutmaq lazımdır ki, maqnit induksiya 
vektoru ovuca daxil olsun vә açılan dörd barmaq 
müsbәt yükün hәrәkәti istiqamәtindә (mәnfi yükün 
hәrәkәtinin әksinә) yönәlsin. Bu zaman 90
0
 bucaq 
altında açılmış baş barmaq yükә tәsir edәn Lorens 
qüvvәsinin istiqamәtini göstәrәcәk (
e
). 
 
 
Yüklü  zərrəcik  maqnit  sahəsində  induksiya  xətlərinə  paralel  istiqamətdə  daxil 
olarsa (
=0° və ya =180°), Lorens qüvvəsi sıfıra bərabər olur:  
0. 
 
 
 
  
 
1. Maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə təsir etdiyi qüvvənin modulu necə təyin 
edilir? 
2. Yüklü zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil olur. O, 
hansı trayektoriya üzrə hərəkət edər? 
3. Yüksüz zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil olur. O, 
hansı trayektoriya üzrə hərəkət edər? 
4. Yüklü zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə paralel istiqamətdə daxil olur. Onun tra-
yektoriyası necə dəyişər? 
 
 
(e) 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
Məsələ. 
Verilən təsvirə əsasən təyin edin, bircins 
maqnit sahəsinə daxil olan... 
a) müsbət yüklü zərrəciyin sürətinin istiqamətini; 
b)  mənfi  yüklü  zərrəciyə  təsir  edən  Lorens  qüvvəsinin 
istiqamətini. 
 
 
 
Araşdırma
2
•
 Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə ... 
2. Lorens qüvvəsinin modulu... 
3. Lorens qüvvəsi üçün sol əl qaydası ... 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
 

LAYİHƏ

---

 
 
86 
 
 
 
 
 
 
 
1. Elektron, induksiyası B=10 mTl olan maqnit sahәsinә induksiya xәtlәrinә perpendi-
kulyar istiqamәtdә 

·
  /
 sürәti ilә daxil olur. Ona tәsir edәn Lorens 
qüvvәsinin modulunu hesablayın (
, ·
).  
2. Şәkildә cәrәyanlı düz naqilin maqnit sahәsinә daxil olan zәrrәciklәr tәsvir edilmişdir. 
Bu zәrrәciklәrә tәsir edәn Lorens qüvvәsinin istiqamәtini tәyin edin. 
 
3. İnduksiya xәtlәri istiqamәtindә maqnit sahәsinә daxil olan müsbәt yüklü zәrrәciyә 
tәsir edәn Lorens qüvvәsinin istiqamәtini tәyin edin. 
 
 
4.  Bircins  maqnit  sahәsinә  daxil  olan  yüksüz    vә  mәnfi  yüklü    zәrrәciyi  hansı 
trayektoriya üzrә yoluna davam edәr?
  
 
 
 
5. Elektron, induksiyası B=1,6 mTl olan maqnit sahәsinә induksiya xәtlәrinә 30
 -lik 
bucaq altında 

, ·
  /
 sürәti ilә daxil olur. Ona tәsir edәn Lorens qüv-
vәsinin modulunu hesablayın (
, ·
). 
 
 
 
 
 
 
Çalışma 
2.6
LAYİHƏ

---