196
1. Nə üçün nüvənin kütləsi onu əmələ gətirən nuklonların kütlələri cəmindən kiçikdir?
Cavabınızı əsaslandırın.
2. Kütlə defektini necə hesablamaq olar?
3. Deyterium
2
1
H
nüvəsinin rabitə
enerjisi
1,1
– dur nə deməkdir?
4. Rabitə enerjisi ilə xüsusi rabitə enerjisi arasında hansı fərq var?
N
ÜVƏ REAKSİYALARI
Bir nüvənin digər nüvəyə çevrilməsi yalnız radioaktiv çevrilmə ilə baş vermir.
Nüvənin tərkibinin dəyişməsi həm nüvələrin bir-biri ilə, həm də nüvələrin digər
zərrəciklərlə qarşılıqlı təsirindən də dəyişə bilir.
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
4.11
İzotopun zərrəcik-
lərlə bombardman
edilməsi nə demək-
dir?
İzotop hansı zər-
rəciklə bombardman
edildikdə o, başqa
kimyəvi elementin
nüvəsinə çevrilə
bilər? Nə üçün?
Hansı kimyəvi ele-
ment öz-özünə başqa
elementə çevrilə
bilər? Nə üçün?
Orta əsr kimyagərləri (əlkimyaçılar) 900 il (VII–XVI əsrlər)
“Fəlsəfə daşı”-nın sirrini – civəni qızıla çevirə bilən kimyəvi
reaksiyanı kəşf etmək arzusu ilə yaşamışlar. Sonrakı
əsrlərdə də kimyaçılar civəni qızıla çevirmək üçün (ele-
mentlərin dövri sistemində qızıla ən yaxın ucuz element civə
olduğundan) çox çalışdılar. Nəhayət, 1940-cı ildə Harvard
Universitetinin (Boston, ABŞ) fizikləri civənin qızıla çevirmək
üsulunu kəşf edə bildilər. Bu üsul radioaktiv
Civə-197
izotopunun
-zərrəciklə ( e
-1
0
) bombardman edilmə üsuluna
əsaslanır:
Hg+ e
-1
0
=
Au
79
197
80
197
+…
Lakin alınan qızıl izotopu 5 -10 dəqiqədən sonra öz-özünə
yenidən civəyə çevrildi
İlk nüvə reaksiyası!
Məsələ.
İlk nüvə reaksiyasını 1919-cu ildə Rezerford aparmışdır. O, azot
nüvəsini
- zərrəciklə (
) bombardıman etdikdə oksigen
nüvəsi alınmış və bir proton ( )
şüalanmışdır:
.
Alüminium
nüvəsi neytronla bombardman edildikdə yeni nüvə alınmış və bir
-zər-
rəcik (
) şüalanmışdır. Nüvə reaksiyasından alınan
Y elementini, onun kütlə və yük
ədədlərini təyin edin:
.
Nəticəni müzakirə edin:
İzotopun zərrəciklərlə bombardman edilməsi üsulu ilə gedən reaksiya nə üçün nüvə
reaksiyası adlanır?
Araşdırma_1_LAYİHƏ____4_197'>Araşdırma
1
LAYİHƏ
4
197
• IV fəsil •
Atom və atom nüvəsi
•
Atom nüvәsinin hәr hansı zәrrәciklә qarşılıqlı tәsirindәn digәr atom nüvәsinә
çevrilmәsi nüvә reaksiyası adlanır.
Nüvə reaksiyasının baş verməsi üçün qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər və ya nü-
vələr bir-birinə nüvə qüvvələrinin təsir dairəsinə qədər (
10
) yaxınlaşmalıdır.
Ona görə də, bu zərrəciklərə yüksək kinetik enerji verilməlidir. Bu məqsədlə
elementar zәrrәciklәrin sürәtlәndiricisi adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur.
Şəkildə elementar zərrəciklərin onlarca kilometr uzunluğunda olan müasir yeraltı
sürətləndirici qurğusunun
şəkil-sxemi təsvir edilmişdir (
a
).
Belə sürətləndiricidə zərrəciyə, məsələn,
zərrəciyinə verilən kinetik enerji ra-
dioaktiv çevrilmədən yaranan
-şüalanmanın enerjisindən 100 000 dəfələrlə böyük
olur. Sürətləndirilmiş zərrəciklə (protonla) ilk nüvə reaksiyası 1932-ci ildə aparıl-
mışdır. O, litium nüvəsinin iki helium nüvəsinə çevrilmə reaksiyasıdır
(
b
):
.
Bu reaksiyadan yaranan iki helium nüvəsinin kinetik enerjisi sürətləndirilmiş
protonun kinetik enerjisindən böyük olmuşdur. Bu o deməkdir ki, litium nüvəsinin
(a)
(b)
LAYİHƏ