Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

380

xarakterini təşkil edən tipik əlamətlər kimi  formalaşır və tipik 

şəraitdə dərhal özünü göstərməyə başlayır.

          Bütün  bunlarla  yanaşı  olaraq  insan  xarakteri  onun  

dünyagörüş və əqidəsilə də sıx bağlıdır. İnsanın  münasibətlər 

sistemini  təşkil  edən  dünyagörüşü  və  əqidəsi  istər-istəməz 

onun  xarakter    əlamətlərinin  formalaşmasına  zəmin  yaradır. 

Adətən, xarakter formalaşdıqdan sonra bu və ya digər davranış 

tərzini həyata keçirməyə təhrik edir.

        Yuxarıda  qeyd  edilənlərə  əsasən  xarakterə  belə  tərif 

vermək olar:

        Konkret  şəsiyyət  üçün  tipik  olan  fəaliyət  və  ünsiyyət 

prosesində formalaşan  və  təzahür  edən,  tipik  şəraitdə  üzə 

çıxan və şəxsiyyyətin bu şəraitə  olan münasibəti ilə müəyyən 

edilən  özünəməxsus  fərdi  psixoloji  xüsusiyyətlərinin 

məcmusuna  xarakter deyilir.

        Psixoloqların  apardıqları tədqiqatlar  belə  bir  qənaətə gəl-

məyə  imkan  vermişdir  ki,  şəxsiyyətin  münasibətləri  xarakter 

əlamətlərinin  fərdi özünə  məxsusluğunu    iki  cəhətdən  müəy-

yənləşdirir.  Birinci,  insanın  düşdüyü  hər  bir  tipik  şəraitdə 

emosional  həyəcanların  fərdi  özünəməxsusluğu  şəxsiyyətin 

münasibətlərindən  asılıdır.  Həyati  faktlar  xarakterin  hər  bir 

xüsusiyyətinin  məhz  bu  cür  tipik  şəraitdə  özünü  büruzə 

verdiyini  göstərir.  İkincisi,  hər  bir  tipik  şəraitdə  şəxsiyyətin  

təzahür  edən  davranış  fomasının  özünəməxsus  fərdi    xüsusiy-

yətləri də onun münasibətindən asılıdır.

V.16.2. Xarakterin quruluşu

Xarakter əlamətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi. Həyati

faktlardan göründüyü kimi,  insan xarakteri çoxcəhətli

xüsusiyyətə

malikdir. 

İnsan

xarakterində

müxtəlif

özünəməxsus əlamətləri müşahidə etmək mümkündür.  Bu

əlamətlər bir-birindən ayrı,  təcrid olunmuş şəkildə deyil,

vəhdət halında birləşərək xarakterin vahid strukturunu yaradır. 

---

381

Xarakterin strukturunda olan əlamətlər bir-biri ilə

qanunauyğun şəkildə bağlıdır.  Təcrübə göstərir ki,  əgər insan

qorxaqdırsa o düşünməyə belə bir əsas verir ki, həmin adam

təşəbbüskarlıq,  qətiyyətlilik

və

müstəqillik,  əliaçıqlıq

keyfiyyətlərinə malik ola bilməz.  Bununla belə xaraktercə

qorxaq olan adamda mütləq sünilik və yaltaqlıq,  konformluq, 

acgözlük,  xəsislik,  satqınlığa hazır olmaq,  inamsızlıq və s. 

əlamətlər özünü göstərəcəkdir.  Lakin bu zaman həmin

əlamətlər arasında qorxaqlıq üstünlük təşkil edəcəkdir.

Xarakter əlamətləri içərisində bəziləri əsas,  aparıcı

əlamət kimi özünü göstərəcək və bütün kompleksin

təzahürünün inkişafına istiqamət verəcəkdir.  Bunlarla yanaşı

olaraq xarakterdə ikinci dərəcəli əlamətlər də mövcud olur ki, 

onlar bir halda əsas əlamətlərə tabe olur, onlarla şərtlənir, digər

halda əsas əlamətlərlə uyğunlaşa bilmir.

Xarakter əlamətləri və şəxsiyyətin münasibətləri. 

Xarakter əlamətləri şəxsiyyətin müxtəlif münasibətləri ilə

müəyyən edilən xassələr sisteminə malikdir.  Bu münasibətlər

eyni zamanda xarakterin mühüm əlamətlərini təsnif etmək

üçün əsas rol oynayır. Bu baxımdan şəxsiyyətin münasibətlər

sistemini

və

xarakter

əlamətlərini

aşağıdakı

şəkildə

qruplaşdırmaq olar:  

       1.  İnsanın başqa adamlara:  doğma və yaxın adamlara, 

təhsil və iş yoldaşlarına,  tanıdığı və az tanıdığı adamlara

münasibətdə ifadə olunan xarakter əlamətləri. Bunlara

sədaqətlilik,  prinsipiallıq və prinsipialsızlıq,  ünsiyyətlilik və

qapalılıq,  doğruçuluq və yalançılıq,  mərifətlilik və kobudluq, 

qayğıkeşlik və laqeydlik və s. aid etmək olar.

        2.  İnsanın özünün özünə münasibətini bildirən xarakter

əlamətləri.  Bunlara heysiyyət,  öz gücünə inam və inamsızlıq, 

şöhrətpərəstlik,  lovğalıq,  təvazökarlıq,  özü haqqında yüksək

fikirdə olmaq və s. aid etmək olar. 

        3.  Əməyə

münasibətdə

özünü

göstərən

xarakter

əlamətləri.  Bunlalara vicdanlılıq,  əməksevərlik,  tənbəllik, 

---

382

təşəbbüskarlıq,  işə məsuliyyətli və məsuliyyətsiz    münasibət, 

ciddilik və s. aid etmək olar.

        4.  İnsanın əşyalara münasibətini ifadə edən xarakter

əlamətləri. Bunlara səliqəlilik və ya pintilik, əşyalara qayğılı və

qayğısız münasibət və s. aid etmək olar.

V.16.3. Xarakter haqqında təlimlər tarixindən

        Xarakteri  tədqiq  etmək  cəhdləri  hələ  qədim  zamanlardan 

olmuşdur.Xarakterin təsnifatı üzrə ilk cəhd Platona məxsusdur. 

O etik prinsiplər əsasında xarakterin tipologiyasını yaratmışdır. 

Qədim  yunan  ədəbiyyatında  Afina  cəmiyyətində  yayılmış 

xarakter  tipologiyasını  Teofrast  təsvir  etmişdir.  Xarakterin 

tədqiqatına zahiri  görünüşün  onun  müəyyən  şəxsiyyət  tipinə 

məxsusluğu  arasında  bağlılıq  haqqında  elm-fizioqnomika 

əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.   

        XIX əsrin birinci  yarısında xarakter haqqında  elm  yaran-

mağa  başladı.  Frenologiyanın    yaradıcısı  Qall  insan  xarak-

terinin  təşəkkül  tapdığı  27  elementar  psixi  xüsusiyyətləri 

sadalayır,  onların  arasında  artıq  – törəmə  instinkti,  övlada 

məhəbbət,  bağlılıq,  dostluq,  dağıdıcı  instinkt, mübarizəyə  və 

özünü müdafiəyə meyillilyi qeyd etmək olar.

        XIX əsrin sonlarında xarakter problemləri üzrə ilk maraqlı 

əsərlər    kimi:  F.Cordonun  “İnsanın  genealogiya  və  bədəni 

nöqteyi-nəzərdən  xarakter”  və  F.Polanın  “Xarakterin  psixolo-

giyası” kitabları meydana gəlir. 

        XX  əsrin  əvvələrində  A.F.Lazurski  ilk  dəfə  olaraq  təkcə 

insanın  subyektiv  xüsusiyyətlərini  deyil,  həm  də  onun  dünya 

görüşünü, “ictimai baxışlarını” nəzərə alan xarakterin psixosial 

təsnifatını yaratmağı  təklif etdi. Lazurski insanın ətraf mühitə 

uyğunlaşma  dərəcəsindən  və  ətraf  mühitin  insana  hansı 

dərəcədə təzyiq göstərməsindən asılı olaraq üç psixoloji səviy-

---