415
mühüm rol oynayır. Xüsusi maraqlar dedikdə, psixologiyada
insan fəaliyyətinn müəyyən sahəsinin məzmununa aid olan, bu
fəaliyyət növü ilə əsaslı məşğül olmaq meylinə çevrilən maraq-
lar nəzərdə tutulur. Bu baxımdan insada yaranan idrak
maraqları onu müvafiq fəaliyyətin üsullarına yiyələnməyə
təhrik edir. Nəticədə idrak maraqlarının təsiri altında
fəaliyyətin mənimsənilməsi baş verir, insanın həmin fəaliyyəti
müvəffiqiyyətlə icra etməsi üçün lazım olan imkanları təzahür
edir. Deməli, hər hansı bir fəaliyyət sahəsinə idrak
maraqlarının meydana gəlməsi bu sahədə qabiliyyətlərin
oyanması ilə sıx bağlıdır.
Bütün yaş dövrlərində bu cür xüsusi maraqların
təzahürünü müşahidə etmək mümkündür. Lakin təcrübə
göstərir ki, bu cür maraqlar heç də həmişə davamli xarakter
daşımır. Belə olduqda həmin maraqlar qabiliyyətlərin
formalaşmasına lazımi təsir göstərə bilmir.
Qabiliyyətlərin inkişafı. Qabiliyyətlərin digər psixi
hadisələrdən fərqləndirici xüsusiyyəti onun təbii imkanlarla sıx
bağlı olmasından ibarətdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, hər
bir təbii imkanın qabiliyyətə çevrilməsi böyük inkişaf yolu
keçməli olur. Həyati faktlar göstərir ki, insan qabiliyyətlərinin
bir çoxunda bu inkişaf həyatın ilk günlərindən başlayır, müva-
fiq qabiliyyətlər dayanmadan inkişaf edir. Qabiyyətlərin inkişaf
prosesini bir neçə mərhələyə ayırmaq mümkündür. Bu
mərhələlərin bəzilərində gələcək qabiliyyətin anatomik-fizioliji
əsasına hazırlıq baş verir, digər mərhələdə isə təbii imkanların
qeyri bioloji planda formalaşması, üçüncü mərhələdə isə zəruri
qabiliyyət müvafiq səviyyəyə çatması baş verir. Bütün bu
proseslər paralel şəkildə çərəyan edə, bu və digər şəkildə bir bi-
rinin üzərinə düşə, bir-birini tamamlaya bilər.
Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdirki, elementar şəkildə
olsa da, əsasında aydın ifadə olunan anatomik fizioloji
imkanları hiss olunan qabiliyyətlərin ilkin inkişaf mərhələsində
belə zəruri üzvü strukturun və ya onların əsasında zəruri funk-
416
sional üzvlərin formalaşması tələb olunur. Bu, adətən, anadan
olandan 6-7yaşa qədər olan dövrü əhatə edir. Bu zaman bütün
analizatorların təkmilləşməsi beyinin ayrı-ayrı sahələrinin,
bünlarla bağlı olaraq hərərət orqanlarının, xüsusilə əlin inkişafı
tələb olunur. Bütün bunlar uşaqda ümumi qabiliyyətlərin
formalaşması və inkişafı üçün səmərəli şərait yaradır ki, bu da
xüsusi qabiliyyətlərin inkişafı üçün zəmin rolunu oynayır.
Xüsusi qabiliyyətlərin fəal şəkildə yaranması, özünü
göstərməsi məktəbəqədər dövrdə müşahidə olunur, kiçik və or-
ta məktəb yaşı dövründə inkişaf tempi daha da yüksəlir. İlk
dövrlər bu inkişafa uşaqların müxtəlif tipli oyunları, sonra isə
təlim və əmək fəaliyyəti əsaslı təsir göstərir.
Psixoloji
tədqiqatlar
göstərmişdir
ki, uşaqlarda
qabiliyyətlərin inkişafında kompleks şəkildə aparılan işlər,
başqa sözlə eyni vaxtda bir-birini tamamlayan bir neçə
qabiliyyətin inkişaf etdirilməsi daha səmərəli nəticə verir.
Çoxplanlı və müxtəlif fəaliyyət növlərindən istifadə
edən insanda qabiliyyətlərin kompleks şəkildə inkişafı üçün
şərait yaranmış olur.
Təcrübə göstərir ki, əgər uşağın fəaliyyəti yaradıcı xa-
rakter daşıyırsa, o daima uşağı fikirləşməyə məcbur edir, onun
üçün cəzbedici olur, öz qabiliyyətini yoxlamaq və inkişaf
etdirmək vasitəsinə çevrilir.
Əgər yerinə yetirilən fəaliyyət optimal çətinlik
zonasında, daha doğrusu onun imkanları səviyyəsində olarsa,
bu həmin sahədə uşağın qabiliyyətinin inkişafını da öz
arxasınca aparacaqdır. Bu zonadan kənarda olan fəaliyyət
qabiliyyətin inkişafına lazim təsir göstərə bilməyəcəkdir. Əgər
həmin fəaliyyət həddindən artıq sadə olarsa, o sadəcə olaraq
yiyələndiyi qabiliyyəti həyata keçirməyə imkan verəcəkdir.
Əgər yerinə yetirilməli olan fəaliyyət həddindən artıq
mürəkkəb olarsa, onda həmin fəaliyyət optimal çətinlik
zonasını aşdığına görə yerinə yetirilə bilməyəcək, nəticədə yeni
bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına səbəb olmayacaqdır.
417
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar
1. Siz qabiliyyət haqqında nə bilirsiniz? Onun tərifini
verin.
2. B.M.Teplov qabiliyyətləri necə xarakterizə etmişdir?
3. Qabiliyyətlərin bilik, basarıq və vərdişlərlə vəhdəti
nədən ibarətdir?
4. İstedad nəyə deyilir?
5. İstedadın uşaqlıq, yeniyetməlik və gənclik dövrü
üçün xarakterik olan hansı növləri vardır?
6. Qabiliyyətləri keyfiyyət baxımından necə xarakterizə
etmək olar?
7. Qabiliyyətlərin kompensasiya imkanları haqqında
danışın.
8. Xronoloji və ağıl yaşları bir-birindən nə ilə
fərqlənir?
9. Əqli istedad əmsalı hansı düsturla hesablanır?
10.Qabiliyyətlərin quruluşunu şərh edin.
11.Ümumi və xüsusi qabiliyyətləri xarakterizə edin.
12.Talant və dahilik haqqında danışın.
13.Təbii imkanlar qabiliyyətdə nə kimi rol oynayır?
14.Ünsiyyətin qabiliyyətdə yeri nədən ibarətdir?
15.Qabiliyyətlərin formalaşmasından danışın. Ona təsir
edən amillər hansılardır?
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular
1. Qabiliyyətlər və onların quruluşu.
2. Şagirdlərdə qabiliyətlərin inkişafı.
3. İnsan qabiliyyətlərinin sürətli inkişafı şərtləri.