81
aparılan ümumiləşdirmələr oxşar mühüm əlamətlərinə görə
deyil, ikinci dərəcəli, formal əlamətlərə görə aparılır. Bu cür
ümumiləşdirmələr çox vaxt yanlış xarakter daşıyır. Bu cür
ümumiləşdirmələr
psixoloji
ədəbiyyatda
generalizasiya
hadisəsi adlandırılmışdır.
Təcrübə göstərir ki, generalizasiya hadisəsi çox vaxt
müşahidə etdiyimiz cisim və hadisələrin, mənimsədiyimiz
faktların, məfhum və qaydaların xüsusiyyətlərilə bağlı olur. Bu
xüsusiyyətlər isə həmişə səmərəli mənimsəmə imkanı yaratmır,
bəzən səhv ümumiləşdirmələrin meydana gəlməsinə şərait
yaradır. Professor P.A.Şevaryov bu şəraiti belə xarakterizə
edir: adətən, müəyyən hadisənin daimi xüsusiyyətləri iki qrupa
(A və B qruplarına) ayrılır. Lakin bəzən elə hadisələrə də rast
gəlirik ki, onlarda daimi A xüsusiyyəti oldugu halda, B
xüsusiyyəti mövcud deyildir. Həmin hadisə yalnız müəyyən
mərhələdə həm A, həm də B xüsusiyyətlərinə malik olur. Ona
görə də şagirddə bu cür hadisələr üzrə yalnız A
xüsusiyyətlərini dərk etməyə aid assosiasiya yaranır.
Hadisədə həm A həm də B xüsusiyyətləri olduqda şagird
yalnız birinci xüsusiyyətə əsaslansa da bu cür assossasiyanın
səhv olduğu meydana çıxmır. Lakin şagirdin yalnız A
xüsusiyyətinə malik olan, ancaq B xüsusiyyəti olmayan
hadisələr rast gəldikdə də eyni yolla hərəkət etməsi, yalnız A
xüsusiyytinə əsaslanması səhvə gətirib çıxarır. Deməli burada
A xüsusiyyətinə əsaslanılır, B xüsusiyyətinin mövcud
olunmasına fikir verilmir. Nəticədə səhvə yol verilmiş olur.
Eyni hadisə ikinci və üçüncü dilin mənimsənilməsi
prosesində də özünü göstərir. İkinci və üçüncü dili öyrənən
adam həmin dil faktlarının əvvəlki dilə oxşar bir əlamətinə
istinad etdiyi (A əlamətinə) və burada ikinci əlamətin olub
olmadığına
(B
əlaməti) fikir
vermədiyi
üçün
səhv
ümumiləşdirmə aparılır ki, bu da çox vaxt səhvlərlə nəticələnir.
Eyni hal təkcə iki dilin əlamətlərinin deyil prinsiplərinin
keçirilməsi səviyyəsində də özünü göstərir. Bəzən öyrənən
82
adamlar ana dilində prinsipin yalnız bir cəhətini , həm də
formal cəhətini fərqinə varmadan öyrəndiyi dilin faktlarına da
şamil edir ki, bu da bəzən istənilən nəticəni vermir.
Ona görə də keçirilmənin həmin səviyyəsi hələ əsl
müsbət keçirilmə hesab oluna bilməz. Bəs ikinci və sonrakı
dilin öyrənilməsi zamanı keçirilmə hadisəsinin generalizasiya
səviyyəsi nə vaxt özünü göstərir, onun özünəməxsus başqa
hansı xüsusiyyətləri vardır?
Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki. İkinci dilin
mənimsənilməsi zamanı baş verən keçirilmə hadisəsinin
generalizasiya səviyyəsi ən çox həmin dilin öyrənilməsinin ilk
mərhələlərində təzahür edir. Əvvəl qeyd etdiyimiz kimi çox
vaxt ikinci dili mükəmməl şəkildə ali məktəbdə mənimsəməyə
başlayan tələbə bu halla qarşılaşır. Bu zaman ana dilinin həm
formaca həm məzmunca, denotatlar səviyyəsində oxşar
cəhətləri ikinci dilə keçirilir. Nəticədə həm forma, həm də
məzmun generalizasiyası baş verir.
Forma oxşarlığının keçirilməsi birinci növbədə oxşar
qrammatik quruluşu, dil faktlarının bu və ya digər anlayışa aid
edilməsinin müəyyənləşdirilməsi şəklində özünü göstərir. Həm
də bəzən ana dilində də o qədər səmərə verməyən, lakin
möhkəmlənmiş priyomların ikinci dilin öyrənilməsində də
tətbiqi müşahidə olunur. Məsələn, üzərində tədqiqat aparılan
tələbə ana dilindi hər hansı bir sözü müəyyən qrammatik
kateqoriyaya aid etmək üçün qrammatik sualdan (formal
qrammatik) istifadə etdiyi kimi, ikinci dildə də həmin əlamətə
istinad edir. Yaxud ana dilinin tələffüz xüsusiyyətlərini, onun
intonasiya və vurgusunu olduğu kimi öyrəndiyi dildə tətbiq
edir.
Müşahidələr göstərir ki, generalizasiya səviyyəsində
keçirilmə təkcə formaca oxşarlığa görə baş vermir. Bəzən
leksik, qrammatik materialların məzmun və mənaca oxşarlığı
da səhv ümumiləşdirməyə səbəb olur. Ona görə də öyrənilən
dildə məzmun və mənaca ana dilinə oxşar olan cəhətlər özünə
83
yer etməyə, başqa sözlə öyrənilən dilə keçirilməyə başlayır.
Nəticədə bu cür oxşarlıq ikinci dərəcəli əlamətlər üzrə olduqda
çox vaxt ikinci dilə yiyələnmədə səhvlər özünü göstərməyə
başlayır.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, generalizasiya
səviyyəsində
keçirilmə
ikinci
və
sonrakı
dilin
mənimsənilməsinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə
bilir. Bu zaman keçirilmənin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki,
ikinci dili öyrənən adam artıq onda mövcud olan bilik və
bacarıqlar sisteminə istinad edir, ona görə də həmin dili
mənimsəmə imkanları xeyli artmış olur. Bununla yanaşı,
doğrudan da oxşar, lakin qanunauyğunluğu dərk edilməyən
hallar sonrakı dilin mənimsənilməsini asanlaşdırır.
Generalizasiya səviyyəsində keçirilmənin mənfi cəhətinə
gəldikdə, bu əvvəlki dildən zahirən oxşar halları kor-koranə
öyrənilən sonrakı dilə aid etməklə nəticələnir. Nəticədə sonrakı
dildə aradan qaldırılması zəruri olan qüsurlar özünü
göstərməyə başlayır.
Diqqəti cəlb edən faktlardan biri də ondan ibarətdir ki, iki
dillilik şəraitində dil faktları arasındakı fərq nə qədər az olarsa,
onlar bir o qədər çox qarışdırılır və generalizasiya hadisəsinin
təzahürünə səbəb olur. Nəticədə keçirilmə də həmin səviyyədə
baş verir. Məhz buna görə də keçirilmənin həmin səviyyəsində
ikinci dili öyrənən adam keçilən dil faktlarının mühüm oxşar
əlamətləri üzrə deyil, ikinci dərəcəli, formal əlamətləri üzrə
hərəkət edir. Bu zaman forma və ya məzmunca oxşarlıq onun
əsas kriteriyası olur. Başqa sözlə demiş olsaq, bu cür oxşarlıq
onun ana dili faktlarını öyrəndiyi dilin üzərinə keçirilməsi üçün
«istinad faktına» çevrilir. Keçirilmənin həmin səviyyəsində çox
vaxt
yeni
dili
öyrənən
adam
bu
cür
keçirilmənin
qanunauyğunluğunu dərk edə bilmir. Ona görə də əvvəlki dildə
və ikinci dildə oxşar hesab etdiyi faktları fərqləndirməkdə
çətinlik
çəkir. Keçirilmə
bir
növ
dərkedilməmiş
və
fərqləndirilməmiş xarakter daşıyır.
Dostları ilə paylaş: |